۲-۲-۲-۱-۴ جانشینی در بارداری با بهره گرفتن از تخمک اهدایی
در این حالت، تخمک اهدایی از سوی زن ثالث با اسپرم پدر متقاضی بارور می‌شود؛ سپس، تخمک بارور شده با بهره گرفتن از روش‌های باروری کمکی در رحم مادر جانشین کاشته می‌شود. در این قسم، مادر جانشین و مادر متقاضی از لحاظ ژنتیکی ارتباطی با طفل ندارند؛ ولی، پدر متقاضی از نظر ژنتیکی با بچّه مرتبط است.
۲-۲-۲-۱-۵ جانشینی در بارداری با بهره گرفتن از اسپرم اهدایی
در این حالت، اسپرم اهدایی از سوی مرد بیگانه با تخمک مادر متقاضی بارور می‌شود؛ سپس، نطفه انعقاد یافته با بهره گرفتن از روش‌های باروری کمکی در رحم مادرجانشین کاشته می‌شود. در این قسم، مادر جانشین و پدر متقاضی رابطه ژنتیکی با طفل ندارند و تنها مادر متقاضی که همان صاحب تخمک است با طفل ارتباط ژنتیکی دارد (فیض‌الهی، ۱۳۸۹: ۸۱).
۲-۲-۲-۲ از نظر عوض قرارداد
قرارداد استفاده از رحم جایگزین از نظر عوض یا مابه‌ازای قرارداد به دو نوع تجاری و غیرتجاری به شرح ذیل تقسیم بندی می‌شود:
۲-۲-۲-۲-۱ قراردادهای تجاری
«قراردادی است که به موجب آن والدین متقاضی در ازای خدمتی که مادرجانشین نسبت به حمل و پرورش جنین آن ها در رحم خویش انجام می‌دهد، پول پرداخت می‌کنند. لازم به ذکر در این قسم، پرداخت پول به مادر جانشین علاوه بر هزینه های دوران بارداری است» (آرامش،۱۳۸۷: ۱۷۳).
۲-۲-۲-۲-۲ قراردادهای غیرتجاری
در این نوع قراردادها، مادرجانشین به موجب قرارداد منعقده با والدین متقاضی تعهد می‌کند بدون دریافت مبلغی بابت خدمتی که ارائه داده است، جنین دیگری را در رحم خویش مطابق با شرایط قرارداد حمل نماید و پرورش دهد (همان).
۲-۲-۳ دلایل استفاده از رحم جایگزین
با توجه به این‌که استفاده از رحم جایگزین به عنوان یکی از راه حل های درمان ناباروری به کارگرفته شده است، تصوّر بر این است که این روش از سوی بانوانی که به هر علّت فاقد رحم بوده‌اند یا در صورت داشتن بیماری‌های حاد، قادر به حمل جنین نیستند امّا تخمک سالم دارند، می‌تواند جهت بچه‌دار شدن مورد استفاده قرار گیرد؛ لکن، دلایل دیگری نیز برای جانشینی در بارداری تدوین شده است که عبارت است از:
۲-۲-۳-۱ نازایی
«نازایی، عبارت است از عدم توانایی در باردار شدن پس از یک‌‌سال ارتباط جنسی منظّم و بدون استفاده از روش‌های پیشگیری است یا عدم توانایی در به اتمام رساندن حاملگی و به دنیا آوردن یک نوزاد زنده است» (شمس،۱۳۸۴ :۸۵). در حال حاضر، به طور تقریبی بیش از هشتاد میلیون زوج در جهان و بیش از یک و نیم میلیون زوج ایرانی نازا هستند. این تخمین بر پایه گزارش سازمان جهانی بهداشت است. بر اساس این گزارش، ۱۰- ۱۵ درصد زوج‌های جهان معمولاً با مشکل نازایی مواجه‌اند (آخوندی،۱۳۸۴: ۲۲). درمان ناباروری از دیرباز مورد توجه پژوهشگران و متخصصان علوم پزشکی بوده است. بدین منظور، بسته به نوع و میزان پیشرفت بیماری چند راه‌حل به منظور درمان این بیماری در نظر گرفته شده است که از جمله آن ها می‌توان به رحم جایگزین اشاره نمود. این روش به عنوان راه چاره برای آن دسته از زوجین ناباروری مورد استفاده قرار می‌گیرد که:
– معالجات در مورد آن ها موفقیت آمیز نبوده است؛
– درمان، مورد قبول زوجین نمی‌باشد؛
– سبب ناباروری به گونه‌ای است که قابل درمان به وسیله معالجات پزشکی با اعمال جراحی نمی‌باشد (نایب زاده،۱۳۸۰: ۸۷).
۲-۲-۳-۲ وضعیت سلامتی زن
گاهی وضعیت زن به صورتی است که گذراندن یک حاملگی موفقیت‌آمیز که منجر به زایمان گردد را امکان‌پذیر نمی‌سازد؛ نظیر فشارخون بالا، دیابت شدید و بیماری قلبی شدید مادر. در این حالت، استفاده از رحم جایگزین ممکن است برای زنی که در صورت بارداری سلامتی‌اش در خطر است، پیشنهاد گردد.
۲-۲-۳-۳ دلایل اجتماعی
در کنار آن دسته از زنانی که به دلایل پزشکی یا به دلیل وجود خطر برای سلامتی‌شان به استفاده از رحم جایگزین به منظور درمان ناباروری خود متوسّل می‌شوند، ممکن است زنانی باشند که به انگیزه های غیر پزشکی نظیر مسائل شغلی، دلایل وابسته به زیبایی و بارداری و درد زایمان، به ترتیبات استفاده از رحم جایگزین توسّل می‌یابند (همان:۹۰).
۲-۲-۴ مشکلات استفاده از رحم جایگزین
اگرچه ایران با تأخیری ده‌ساله از ابداع روش‌های لقاح خارج رحمی در دنیا، اقدامات درمان ناباروری را آغاز نمود و درحال حاضر با فراهم آوردن امکان کیفی و کمّی این اقدامات درمانی شاهد تحقّق تمامی این توانمندی‌ها در کشور هستیم؛ لکن، محدودیت‌های مختلف پزشکی، اعتقادی، فرهنگی و قانونی در به کارگیری فناوری‌های لقاح خارج رحمی که استفاده از رحم جایگزین از جمله آن‌هاست، موجب شده است که این روند درمانی به کندی پیش رود یا با فراهم نبودن زمینه، انجام آن متوقف گردد. ذیلاً به برخی از این موارد اشاره می‌شود:
۲-۲-۴-۱ محدودیت‌های پزشکی
ضرورت بررسی سلامت زوج نابارور متقاضی و بانوی صاحب رحم توسط متخصصان مختلف، لزوم مشاوره کامل برای طرفین قبل از درمان، حین درمان و پس از آن، نیاز به اختصاص درمانگاهی خاص جهت مدیریت خدمات بارداری شخص ثالث را ایجاب می‌کند. از طرفی، دقّت در انجام این روند نیز موجب هزینه‌بر شدن اقدامات فوق‌الذکر می‌شود. لذا، پایبندی به این روند درمانی موجب تحمیل هزینه های قابل توجهی بر زوجین متقاضی درمان جایگزینی رحمی می‌گردد که موجب می‌شود درصد قابل توجّهی از زوجین نابارور متقاضی و داوطلبان رحم جایگزین حذف یا منصرف شوند. بنابرین، ورود بیمه های تکمیلی به ارائه این نوع خدمات می‌تواند زمینه استفاده متقاضیان نیازمند به این اقدام درمانی را تسهیل نماید (بهجتی اردکانی- آخوندی- شیدفر،۱۳۸۷: ۲۳).
۲-۲-۴-۲ محدودیت‌های فرهنگی
متأسفانه، هم‌زمان با فراهم آمدن امکان روش‌های نوین لقاح خارج رحمی و جایگزینی رحمی، زمینه سؤاستفاده از این فنّاوری در موارد غیر پزشکی در برخی از جوامع فراهم گشته است؛ به طوری‌که اخلاقیون و متشرّعین برخی از کشورها، این اقدام را سؤاستفاده از شأن و کرامت انسانی، ترویج برده‌داری و استثمار زن تلقی می‌کنند و با موضع‌گیری در مقابل آن موجبات توقف کلّی جایگزینی رحمی را در برخی از کشورها فراهم آورده‌اند (wilkinson,2003,p.170)؛ لکن، استفاده از این فنّاوری در چارچوب ضرورت‌‌های درمانی در اکثر جوامع قابل پذیرش است و نه تنها محذوریت اخلاقی و شرعی ندارد؛ بلکه، اقدامی نوع دوستانه و ایثارگرایانه تلقی می‌گردد. لذا، نقش رسانه های ارتباط جمعی در شناخت موضوع و آگاه سازی عموم در این اقدام خیرخواهانه ضروری به نظر می‌رسد.
