گفتار اول : پادگان های آموزشی در ایران
از انواع جایگزین های حبس که امروزه در ایران نیز وجود دارد و از آن استفاده های خوبی نیز
می شود پادگان های آموزشی هستند که فرصت باز پروری مجدد به مجرمین ومحبوسین را می‌دهند. در این پادگان ها آموزش های مفید و اطّلاعات کارآمد و مناسبی به محکومین داده می شود و هنری به آن ها تعلیم داده می شود تا هم در آینده به کارشان آید و هم از این طریق مشغولیّت ذهنی برای مجرمین ایجاد نماید تا جلوی اندیشیدن به جرم در اثر بی کاری و بی هدفی گرفته شود. اما اینکه این پادگان ها در ایران به شکلی وجود دارند و چه برنامه هایی در آن ها به مورد اجرا گذاشته می شود نیازمند بررّسی های بیشتری است . بنابرین به بیان مختصری از آن می پردازیم.
بند اوّل : تعریف پادگان های آموزشی در حقوق کیفری ایران
نه در مجموعه قوانین ما و نه در متون حقوقی آن گونه که باید تعریف دقیقی از پادگان ها آموزشی بیان نشده است . با این حال گفته اند : پادگان های آموزشی نوعی اقامت شبه نظامی را برای مجرم ایجاد می کندو هدف اولیّه آن تغییر رفتار مجرمان و نهایتاًً کاهش میزان مجرمیّت بدون لطمه زدن به امنیّت عمومی است.[۳۳]
در واقع پادگان های آموزشی چیزی ما بین زندان و آزادی است که در آن نه فرد کاملاًمحبوس است و نه کامل آزاد ومخیّر به انجام کارهایش. حالتی است که فرد در آن بدون امکان زندگی فارق از هر مراقبت و محدودیّت ، توانایی انجام مشاغل خاص و مورد علاقه خود را در محیطی جز زندان دارا است.
بند دوّم : تاریخچه پادگان های آموزشی
رگه های پیدایش این شکل از بازپروری در ایران در قانون مجازات عمومی مصوب ۱۳۰۴دیده می شود که امکان کار در زندان را پیش‌بینی کرده بود و این اجازه را به افراد می‌داد تا در صورتی که خانواده وی نیاز به درآمدی برای گذران زندگی خود در غیاب نان آور خانه داشته باشند، محکوم در زندان به اشتغال بپردازد و از محل آن نیز مبلغی را برای خانواده خود بفرستد. آیین نامه زندان ها و مؤسسه های صنعتی و کشاورزی وابسته به زندان ها در سال ۱۳۵۴ تصویب شد و به کار گمارده شدن افرادی مشخص را در کار گاه های داخل زندان یا مؤسسات صنعتی و کشاورزی و خدماتی در خارج از زندان را ممکن ساخته بود. آیین نامه هایی هم که بعد از آن به تصویب رسیدند نیز همگی این سیاست را دنبال می‌کردند. در قانون مجازات سال ۱۳۶۱ نیز در مورد مرتکبین جرایم عادی این اجازه داده شده بود تا با رعایت یکسری شرایط خاص همچون رضایت و در خواست زندانی و در صورتی که زندانی مجرم حرفه ای نبوده و فاقد حالت خطرناک باشد فرد در موسسات صنعتی و کشاورزی به کار گمارده شود.[۳۴]
بند سوّم : پادگان های آموزشی در قوانین کنونی
ماده ۵ آیین نامه اجرایی سازمان زندانها و اقدامات تأمینی و تربیتی کشور مصوب ٢٠/٩/١٣٨۴ انواع زندان ها را نام می‌برد و اعلام می‌کند:
«زندان ها به زندان بسته ، مراکز حرفه آموزی و اشتغال که خود شامل مؤسسه های حرفه آموزی و کاردرمانی (اردوگاه) است، تقسیم می‌شوند.»
ماده ۷ این آیین نامه نیز به تعریف مراکز حرفه آموزی پرداخته است:
«مراکز حرفه آموزی و اشتغال مکانی است که می‌تواند محصور و در پوشش خارجی دارای حفاظت مناسب و یا نامحصور و بدون حفاظت و مأمور انتظامی و یا در حالتی بینابین باشد که در آن محکومان به طور گروهی به کار اعزام می‌گردند و پس از خاتمه کار دوباره به آسایشگاه های خود بازگشت داده می‌شوند.
تبصره: سازمان می‌تواند برنامه های حرفه آموزی، آموزش و اصلاح را در مورد متهمان نیز اجرا نماید.»
بدین ترتیب محکومین و البتّه در مواقعی متهمین زمانی را که باید در زندان باشند را به جای به بطالت گذراندن، به آموختن یک حرفه متناسب با علایق و توانایی هایشان سپری می‌کنند و بدین ترتیب می‌توانند هم آینده خود را بعد از خروج از زندان تضمین کنند و هم منبع درآمدی برای خانواده و افراد تحت تکلّف خویش باشند.این ماده این اجازه را می‌دهد تا به جز محکومین، متهمین نیز از این فرصت استفاده کنند. متهمینی که آموزش های مناسبی ندیده اند و مهارت خاصی ندارند و در خارج از زندان نیز فعّالیّت حرفه ای مناسبی ندارند. این افراد حتی اگر حکم برائتشان صادر شود، همین آموزش ها می‌تواند زمینه ساز ایجاد انگیزه ای شود تا بعد از رهایی، آن را ادامه دهد.
بند چهارم : مراکز حرفه آموزی و زندان باز
در آیین نامه های زندان ها سابق بر این از عبارت «زندان باز» در توصیف یکی از انواع زندان ها استفاده می شده است. برای مثال ماده ماده ٩ آیین نامه سابق زندان ها مصوّب سال ۱۳۸۰ در تعریف زندان باز بیان داشته بود : «زندان باز ، زندانی است بدون حفاظت و مأمور مراقب که زندانی مدت محکومیّت خود را در آن با اشتغال به کار یا خدمت می‌گذراند و حق خروج از زندان را نداشته و شبها را در نزدیکترین آسایشگاهی که به همین منظور تعیین شده است استراحت می‌کند . »
گرچه در آیین نامه جدید از لفظ زندان باز استفاده نشده است امّا با این حال آنچه که در تعریف مراکز حرفه آموزی و اشتغال آمده است تا حد زیادی با تعریف زندان باز همپوشانی دارد به واقع ، گویی این زندان باز در گروه بزرگتری ادغام شده است. این به معنی حذف این شیوه نیست تنها نام آن تغییر کرده‌است و شرایط جدیدی به خود گرفته است.
بند پنجم : انواع پادگان های آموزشی
ماده ۱۳ آیین نامه زندان ها هرچند مبهم و بدون ارائه تعریف و توضیحی دقیق ، اشکال مراکز حرفه آموزی را نام می‌برد و اظهار می‌دارد:
«محکومان بنابر تصمیم شورای طبقه بندی[۳۵] به منظور اشتغال به کار یا حرفه آموزی به مؤسسه های
صنعتی، کشاورزی و خدماتی زیر اعزام می‌شوند:
۱-مؤسسه های درون زندان (این مؤسسه ها ممکن است در مالکیت زندان باشد یا به سایر سازمان‌های دولتی یا مؤسسه های خیریه یا تعاونی ها یا بخش خصوصی تعلق داشته و زندان مجاز به استفاده از آنان باشد.)
۲-مؤسسه های خارج از سازمان (این موسّسه ها ممکن است در مالکیت سازمان باشد یا به سایر سازمان‌های دولتی یا غیر دولتی یا عام المنفعه یا مؤسسه های خیریّه یا تعاونی ها یا بخش خصوصی تعلّق داشته و زندان مجاز به استفاده از آنان باشد.)
تبصره ۱:موسّسه های صنعتی، کشاورزی و خدماتی با توجه به وضعیت ساختمان و کیفیت حفاظت آن ها به پیشنهاد رئیس مؤسسه و تشخیص رییس سازمان می‌توانند به عنوان مراکز حرفه آموزی و اشتغال تعیین گردند…»
بهتر بود حدأقل خصوصیّات و شرایط شاخص این مراکز تشریح می شد تا مانع بروز اختلافات آتی گردد. امّا نکته مهّم این ماده توجّه به همکاری سازمان زندان ها با سایر نهاد ها و سازمان های دیگر در تهیّه مراکز حرفه آموزی و اشتغال و تلاش در جهت بازپروری بهتر مجرمین است.
