• 1. پرورش و تقویت ویژگی‌های مثبت اخلاقی :

برخی از صاحب نظران تعلیم و تربیت درحوزه تربیت اجتماعی معتقدند ؛ شرط لازم برای مشارکت مردم دراموراجتماعی و برقراری انسجام در آن رشد ارزش‌ها و فضایل اخلاقی است. ازنظر ایشان ،حلقه­ی مفقوده بین علم و عمل ، گرایش‌ها و تمایلات است(حسنی ، ۱۳۷۹، ص ۴۵۸).

‌بنابرین‏ برای ایجاد بستر وحدت وانسجام اسلامی برنامه های درسی مدارس ، باید علاوه بر تربیت توانایی‌های شناختی، به تربیت عواطف وگرایشهای لازم و ضروری نیز بپردازند . البته رشد همه فضایل اخلاقی و درونی شدن آن ها برای برقراری و حفظ وحدت در میان مسلمانان ، ضروری است اما برخی از این فضایل در حفظ وحدت منشأ اثر بیشتری بوده و بدون توجه به آن ها شاید هرگز نتوان به اتحادی پایدار نایل آمد . این فضایل در ادامه بررسی می­شوند .

• 1. پرورش روحیه حق محوری :

در یک جامعه اسلامی ،حقیقت ، هدف مشترکی است که همه در عرصه­ حیات خود برای رسیدن به آن تلاش ‌می‌کنند . فطرت کنجکاو انسان همواره خواهان یافتن حق و پیروی از آن ‌می‌باشد . در عرصه شناخت ، او خواستار یافتن و پذیرش عقاید ونظراتی است که هم با فطرت پاک و خداجوی او مطابقت داشته باشد و هم با ملاک منطق و میزان عقل همخوان باشند . در عرصه عمل ، نیز او خواستار احقاق حق خود می‌باشد . از نظر اسلام حق در میان همه مردم ساری است . انسان‌ها به دلیل آنکه مخلوق خدا هستند و نیازمند مواهبی که او برایشان آفریده، حق دارند از آن ها استفاده کنند و هیچکس نمی­تواند مانع استفاده دیگران از آن ها شود . البته حق با تکلیف ملازم است و هر کس باید تکلیف خود یعنی حقی که دیگران بر عهده او دارند را ادا کند تا بتواند از حق خدادادی خود استفاده کند(مطهری ، ۱۳۶۲، ص ۶۵) .

شرط لازم برای انجام این تکالیف ،آگاهی کافی وعقل رشد یافته است .گاهی به علت عدم آگاهی ، افراد در یافتن حق دچار خطا می­شوند به همین دلیل قرآن مسلمانان را از پیروی چیزهایی که نسبت به آن ها علمی ندارند باز داشته است :« لاتقف مالیس لک به علم » (اسراء ،۳۶) .

برای علم و دانایی وکسب آگاهی مقامی پرارج قایل است . گاهی نیز به دلیل غفلت ، خود محوری جای حق محوری را ‌می‌گیرد و هرکس به جای حق ، احساسات و عواطف و منافع خود را محور قرار می­دهد . بدین ترتیبهرکس برتصورات خود لباس حقیقت پوشانده و بر آن اصرار می­ورزد و زمینه­ اختلاف و پراکندگی در جامعه فراهم می شود . ‌بنابرین‏ تحقق وحدت در جامعه نیازمند آن است که امکان غلبه افراد بر خود محوری در شکلهای مختلف فراهم شود .

خود محوری در شناخت هستی و تدابیر الهی ‌به این معنا که فرد وضع و حال خود را معیار و معرف تدابیر الهی بداند .خود محوری شناختی ‌به این معنا که فرد اطلاعات خود را محور قرار داده و امور را تنها از این دریچه بنگرد . همچنین خود محوری عاطفی ‌به این معنا است که فرد منافع خود را ملاکی برای قضاوت درباره مطلوب بودن یا نبودن امور ، به حساب آورد و خود محوری ارتباطی ‌به این معنا که فرد همواره خود را نقطه عطف روابط قرار می­دهد(باقری ، ۱۳۷۹، صص ۴۲۰-۴۱۵).بر اساس این توضیحات ، برای پرورش روحیه حق محوری مدارس نیازمند فعالیت در دو جهت می­باشند . اول باید دانش آموزان را با آثار وپیامدهای پیروی از نفس ‌و خطرات ناشی از آن آشنا کنند و اصولی­ترین راه رهایی از قیدنفس و تأثیر آن در جمع شئون حیات فردی واجتماعی را به آنان نشان دهند .

• 1. خودمدیریتی :

از روزگاران گذشته، هنگامی که کسی برای خود کنترلی کمر همت می بست به او توصیه می شدکه قدرت اراده را بکارگیر، خودنظمی دروجود خویش ایجاد کن،در برابر دسایس و وسوسه های شیطانی مقاومت داشته باش و هدایت الهی را طلب کن . اگر چه همه این نصایح با حسن نیت انجام می شد ولی رهنمودهای عملیبرای تغییر واقعی رفتار به دست نمی داد . بیشتر افراد ازطریق آزمون وخطا تلاشهایی می‌کردند .خوشبختانه دانشمندان علوم رفتاری مدل‌های گام به گام خود مدیریتی را که به افراد کمک می­ کند را ‌بر مسائل رفتاری حاد غلبه پیدا کنند فرموله کرده‌اند . از جمله مسائل رفتاری،انواع اعتیادها،پرخوری،ترس بیخود ورفتارهای نابهنجار اجتماعی را ‌می‌توان نام برد (رضاییان ، ۱۳۷۲) .

• 1. خودمدیریتی رفتاری :

خود مدیریت رفتاری فرایند اصلاح رفتار خود از طریق اداره سیستماتیک محرکها،فرایندهای شناختی ونتایج اقتضایی است.واژه رفتاری حاکی ازاین است که « خود مدیریتی رفتاری»عمدتاًٌ به جای اینکه ارزش‌ها،نگرش‌ها یا شخصیتهارا تغییر دهد بر اصلاح رفتارتمرکز دارد. در نگاه اول«خودمدیریتی رفتاری» کمی بیش ازتعدیل رفتار تحمیلی برخود است.ولی تفاوت آن با تعدیل رفتار از این جهت است که خودمدیریتی رفتاری فرایندهای شناختی مورد بررسی قرار ‌می‌گیرد درحالی که در تعدیل رفتار به فرایندهای شناختی توجهی نمی­ شود. در واقع باید گفت که خودمدیریتی رفتاری ، از معرفی پذیری اجتماعی نشأت گرفته است.مکتوبات وپروهشهای انجام شده در زمینه مدیریت با توجه بسیار به اراده جوامع، سازمان‌ها ،گروه هاوافراد صورت گرفته است وبا کمال تعجب تقریباً هیچیک از آن ها توجهی به اداره مؤثرتر خود نکرده اند. در حالی که خود مدیریتی پیش نیاز اساسی مدیریت اثر بخش افراد، گروه ها ، سازمان‌ها وموامع است(رضاییان ،۱۳۷۲) .

گذشته از این، برخی از نظریه پردازان « خود مدیریتی رفتاری»را در واژگان اخلاقی پیچیده اند و هواداران خود کنترلی اذعان دارند که این موضوع از نظر اخلاقی قابل دفاع است تا فنون کنترل رفتار تحمیل شده از خارج که برای غنی سازی شغل، تعدیل رفتار بر اساس مدیریت بر مبنای هدف یا فنون بهبود سازمان صورت ‌می‌گیرد. با این همه عده ای دیگر «خود مدریتی رفتاری» را در یک قالب مدیریتی قرار داده و آن را به عنوان جایگزینی برای رهبری سلسله مراتبی مورد بحث قرار می‌دهند. کوتاه سخن اینکه « خود مدریتی رفتاری » اولین گام در جهت اداره مؤثر دیگران است(رضاییان ،۱۳۷۲) .

• 1. ادراک از خود:

« خود» شالوده وجود خود آگاه آدمی است . آگاهی از «خود » «ادراک از خود» می‌نامند. یکی از جامعه شناسان«ادراک از خود» را به عنوان مفهومی که آدم از خودش به عنوان وجودی فزیکی اجتماعی،روحی، یا اخلاقی دارد تعریف می­ کند. به عبارت دیگری از کسی «ادراک از خود» دارد . خودش را به عنوان یک انسان متمایز از دیگران می شناسد. ادراک از خود بدون وجود ظرفیت اندیشیدن غیر ممکن است . از اینجا به نقش شناخت‌ها پی برده می­ شود. شناخت‌ها بیانگر هردانش یا باوری درباره محیط، خود یا رفتار آدمیاست.

تصور مدیران این است که وقتی شخصی در یک محل استخدام می‌شود باید تمام شرایط آن سازمان را بپذیرد بعضی از مدیران بر روی این مسئله که رضایت کارکنان را می‌توان از طریق پاداش و ترغیب به انجام کار افزایش داد، پافشاری می‌کنند.شاید تصویر مدیران این است که کارکنان زیردستان آن ها هستند و باید فرامین آن ها را بپذیرند.

اگر چه امروزه به دلیل اینکه کارکنان در زیر فشار مالی زیادی به سر می‌برند بیشتر توجه و تمایل آن ها به مسائل اقتصادی کار است، ولی به تدریج کارکنان علاقه‌مند به انجام کارهای یا مفهوم و خواهان استقلال شغلی بیشتری در کار خود هستند، تا بدین طریق احساس ارزشمندی به آن ها دست دهد. یکی از مهمترین مسائل انگیزشی که امروزه با حجم گسترده‌ای در مطالعات روانشناسی صنعتی و سازمانی در غرب گسترش یافته، مسئله مسئولیت پذیری کارکنان است .

‌در مورد مسئولیت پذیری تعاریف زیادی ارائه شده است ولی تعریفی که پورتر و همکارانش
(۱۹۷۴) ارائه داده‌اند از جامعیت بیشتری برخوردار است و تمام اهداف، و ابعاد و ارزش‌های سازمان را همچنین تمایل به تلاش بیشتر برای سازمان و تمایل به ادامه عضویت در سازمان را در بر می‌گیرد به همین جهت از این تعریف استفاده می‌شود

مسئولیت پذیری عبارت است از میزان نسبی همانند سازی با حرفه و شغل و سازمان خاص و یا دلبستگی به آن سازمان که می‌تواند به وسیله سه عامل مشخص شود.

1. 1. اعتقاد به اهداف و ارزش‌های حرفه و پذیرفتن آن ها

1. 1. تمایل به تلاش شدید در راه تحقق اهداف حرفه و سازمان

1. تمایل قوی برای ادامه اشتغال در حرفه و عضویت در سازمان ( مودی، استیرز، پورتر، ۱۹۹۲، ص ۱۲۰).

وایت: مسئولیت پذیری را معین کننده سه عرصه مهم از احساس یا رفتار مربوط به فرد می‌داند که در سازمان مشغول به کار است.

1. 1. اعتقاد به شغل و حرفه­ و پذیرش اهداف و ارزش‌های مربوط به سازمان حرفه­خود

1. تمایل به انجام سعی و تلاش برای سازمان البته ورای آنچه که در قرادادش یا سازمان درج گردیده است.

این امر مستلزم صرف وقت فردی برای کار کردن از جانب کارمند به تعویق انداختن تعطیلات، انجام سایر ‌فداکاری‌ها یا گذشتها برای سازمان، بدون هیچ چشم داشتی یا پاداش می‌باشد.

۳- تمایل به ادامه عضویت در سازمان (آرمسترانگ، ۱۳۷۷، ص ۴۶).

مسئولیت پذیری افراد در سازمان

در سازمان‌هایی با فرهنگ توانمند، کارکنان نسبت به ارزش‌ها و اهداف سازمانی احساس تعهد و مسئولیت می‌کنند. مسئولیت پذیری را می‌توان پیوند و وابستگی روانی فرد به سازمان تعریف کرد که در آن احساس درگیر بودن شغلی و وفاداری و باور به ارزش‌های سازمان جای دارد. در مسئولیت پذیری سه مرحله دیده می‌شود.

پذیرفتن، همانند شدن و درونی کردن، در مرحله اول یک عنصر سازمان نفوذ دیگران را بر خود می‌پذیرد و در مرحله دوم عضو سازمان از راه پذیرفتن نفوذ دیگران بر خود به یک رابطه خشنودی بخش دست می­ی‌ابد و خویشتن را بر جسته می‌سازد. در این مرحله فرد از تعلق به یک سازمان احساس سربلندی می‌کند و در مرحله سوم عضو سازمان در می‌یابد که ارزش‌های سازمان به گونه‌ای درونی و ذاتی او را خشنود و راضی می‌سازند و ارزش‌های شخصی وی سازگار و همانند است هر گاه مسئولیت پذیری به گونه‌ای که گفته شد به مرحله نهایی خود برسد آنگاه عضو سازمانی مسئول در شمار کسانی در می‌آید که به آن اعتماد فراوانی می‌شود وآنان در راه پاسداری و محافظت از سازمان تعلل نخواهند کرد ( ایران زاده، ۱۳۷۷، ص ۲۶)

از سوی دیگر برقراری رابطه بین خشنودی فرد و عملکردش در این روند از اهمیت به سزایی برخوردار است چرا که همیشه خشنودی بالا از کار همواره به عملکرد بالا در بین کارکنان نمی‌انجامد. توالی این دو چنین است که عملکرد بهتر به پاداش‌های اقتصادی و جامعه شناختی و روانشناختی بالاتر می‌ انجامد اگر این پاداشها به صورت منصفانه باشند سبب گسترش رضایت کارمند می‌شود چرا که کارمند احساس می‌کند که پاداش متناسب با عملکردش بوده از طرف دیگر اگر پاداش به صورت غیر منصفانه اعمال شود عملکرد او را کاهش می‌دهد و ‌بنابرین‏ عدم رضایت رخ می‌دهد.

ضرورت و اهمیت مسئولیت پذیری

بحث مسئولیت پذیری حرفه­ای در ۳۰ ساله اخیر توجه اندیشمندان و متخصصان علوم رفتاری را به خود جلب ‌کرده‌است. نتایج تحقیقات انجام شده نشان می‌دهد که مسئولیت پذیری با بسیاری از رفتارهای شغلی کارکنان مرتبط می‌باشد. یکی از دلایل توجه به مسئولیت پذیری در دهه های اخیر که در روانشناسی صنعتی و رفتار سازمانی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است تأثیر مسئولیت پذیری بر روی بازدهی می‌باشد. اگر چه هنوز شواهد محکمی دال بر ارتباط مستقیم مسئولیت پذیری با بازدهی و عملکرد در سازمان ارائه نشده است اما به نظر می‌رسد که مسئولیت پذیری بالا باعث بهبود کاری مؤثر می‌شود. ( مودی، ۱۹۹۱)

تحقیقات نشان داده است که علاوه بر بازده، مسئولیت پذیری ، بر بسیاری از رفتارهای کارکنان تأثیر دارد. مثلاً مسئولیت پذیری بر غیبت، تأخیر و جابجایی تأثیر منفی دارد. یعنی هر چه میزان مسئولیت پذیری بالاتر باشد. میزان غیبت، تأخیر و جابجایی کاهش خواهد یافت(پاول‌هرسی^[۲۲]۱۹۹۵).

تجربه دنیای پیشرفته نشان می‌دهد که عامل عمده صحنه رقابت جهانی که باعث حرکت و سرعت بخشیدن به افزایش توان تولیدی و اقتصادی سازمان‌ها و نهایتاًً جامعه می‌شود، منابع انسانی^[۲۳] است.

عدم رضایت و عدم احساس تعلق و وفاداری کارکنان، تأخیر، غیبت و ترک سازمان را به همراه دارد. که علاوه بر هزینه های متعدد در روحیه سایر کارکنان نیز تأثیر می‌گذارد «سانیل^[۲۴]و همکارانش». در تحقیقی که پیرامون اقدامات منابع انسانی و مسئولیت پذیری مقامات ارشد در ایالت «ماهارا شترای»^[۲۵] هند انجام داده‌اند مشخص شد که مسئولیت پذیری و لیاقت و شایستگی افراد شاغل در این بخش (بهداشت) تأثیر بارزی بر عملکرد آن بخش و فرایند اصلاحات آن دارد (سانیل، ۲۰۰۵) به طوری که یکی از شاخص‌های برتری یک سازمان نسبت به سازمان دیگر شایستگی نیروی انسانی است که این شایستگی به وفاداری، مسئولیت پذیری و تعلق او به سازمان و اهدافش بستگی دارد.

کارایی و توسعه هر سازمانی تا حد زیادی به کاربرد صحیح نیروی انسانی بستگی دارد. در قرن اخیر تغییرات سریع اقتصادی و توسعه روز افزون فناوری رقابت بین کشورها را سخت و مشکل نموده است از اینرو سازمان‌ها و شرکت‌ها با شرایط سخت و فشرده‌ای روبرو بوده و باید بر این شرایط غلبه کند تا از گردونه و رقابت حذف نگردند (دادرس یگانه، ۱۳۸۱، ۱۴۹).

هر چه شرکت‌ها بزرگتر می‌شوند به مشکلات این نیروی عظیم نیز افزوده می‌شود تصور مدیران این است که وقتی شخصی در یک محل استخدام می‌شود، باید تمام شرایط ان سازمان را بپذیرد. اما کارکنان خواهان استقلال شغلی بیشتری هستند. تا بدین طریق احساس ارزشمندی به آن ها دست دهد. یکی از مهمترین مسائل انگیزشی که امروزه با حجم گسترده‌ای در مطالعات روانشناسی صنعتی و سازمان گسترش یافته مفهوم مسئولیت پذیری است.

در متون تحقیقی اخیر، نگرش کلی مسئولیت پذیری ، عامل مهمی برای درک و فهم رفتار سازمانی و پیش‌بینی کننده خوبی برای تمایل به باقی ماندن در شغل آورده شده است. مسئولیت پذیری و پایبندی مانند رضایت دو طرز تلقی نزدیک به هم هستند که به رفتارهای مهمی مانند جابجایی و غیبت اثر می‌گذارند. همچنین مسئولیت پذیری و پایبندی می‌تواند پیامدهای مثبت و متعددی داشته باشند.

• • پرسشنامه های مربوط به بیماری خاص مثل سرطان .

• • پرسشنامه های مربوط به درد.

• پرسشنامه های مربوط ‌گروه‌های خاص مانند کودکان و سالمندان(نظر زاده،۱۳۸۸به نقل از فلچر،۱۹۹۲).

۱-۲-۲) تاب آوری

انسان‌ها از یک طرف بر این باورند که می‌توانند، یاد بگیرند که تغییر کنند و هر آنچه که با آن مواجه می‌شوند تحت نفوذ خود در آورند و از طرف دیگر اعتقاد دارند باید خود را به سطحی برتر و بالاتر ارتقاء دهند. به دیگر بیان همواره در صدد آن هستند که با تطبیق دادن خود با تغییرات سریع جامعه و فشارهای روانی مرتبط با آن، در سطوح اداری، سازمانی، شغلی و اقتصادی پیشرفت چشمگیری داشته باشند اما در جامعه امروزی به علت استرس های زیادی که در زمینه‌های متعدد شغلی، اقتصادی، خانوادگی و اجتماعی وجود دارد، تطبیق دادن خود با این استرس های مورد انتظار، بسیار مشکل می‌باشد و اگر انسان‌ها توانایی تاب آوری و مقاومت را نداشته باشند، تغییرات شدید امروزی چه بسا می‌تواند ویرانگر باشد. ‌بنابرین‏ در شرایط استرس زای امروزی، تاب آوری برای مقاله با استرس های موجود، بسیار جدی تر از گذشته مطرح می‌باشد. (مدی و خوش آبا^۱، ۲۰۰۵)

آنچه امروزه تاب آوری انسان‌ها را در شرایط مختلف به خود می طلبد از یک طرف وجود تفاوت‌های فردی انسان‌ها در عقاید، سلایق، ارزش‌ها، انتظارات، رجحانها و نیازهای مختلف آن ها می‌باشد و از طرف دیگر به علت تغییر سریع در فناوری و ارتباطات می‌باشد. پیشرفت سریع فناوری و ارتباطات در قرن کنونی گر چه باعث به روز شدن اطلاعات و انجام دادن کارها به طور سریع شده است ، اما منجر به نیازهای غیر منتظره و بالطبع استرس جدید گشته است. به همین جهت قرن کنونی را قرن اضطراب آشفتگی و بیقراری می دانند و جالب تر آنکه هر چه زمان می گذرد پیشرفت‌های محسوس فناوری، زندگی افراد را مضطرب تر و غیر قابل پیش‌بینی تر می‌سازد. لذا جهت دستیابی به زندگی لذت بخش، بدون اینکه اضطراب های بیمار گونه ای بر پیکر آن سایه افکنده باشد وجود تاب آوری و مقاومت جدی می‌باشد (بونی^۲ ،۲۰۰۴). به عبارت دیگر هر چه شرایط زمانی و مکانی، خانوادگی، شغلی، اقتصادی بخرانی تر و متلاطم تر می شود، ضرورت تاب آوری بیشتر احساس می شود (ماستن، ۲۰۰۷) .

۲-۲-۲)تاریخچه تاب آوری:

از سال ۱۹۷۰ به بعد پژوهش‌های علمی اجتماعی فراوانی در زمینه فشار روانی و خطرات ناشی از آن انجام گرفته است. اهمیت مدیریت استرس و کاهش فشار روانی باعث گسترش این پژوهش‌ها شد.

^.

^{۱٫ Maddi & Khoshaba.}

^{۲٫ Bonnie}

از آن جایی که تغییرات استرس زا می‌تواند هم تاثیرات مثبت و هم تاثیرات منفی داشته باشد، مفاهیم زیادی در رابطه با استرس و چگونگی کنترل و کاهش آن مطرح شده است. یکی از این مفاهیم تاب آوری می‌باشد (مدی و خوش آبا، ۲۰۰۵).

در واقع امی ورنر^۱ یکی از نخستین کسانی است که واژه تاب آوری را در سال ۱۹۷۰ به کار برد. ورنر گروهی از کودکان شهر کاوای هاوایی را مورد مطالعه قرار داد. کاوای هاوای از جمله مناطق فقیر نشین است که بسیاری از کودکان در این منطقه با والدینی زندگی می‌کنند که از نظر روحی بیمار و یا الکلی بودند و یا از کار اخراج شده بودند. ورنر با مطالعه ای که بر روی کودکان این نوع والدین داشت، دریافت دو سوم آن ها رفتارهای مخدر مانند سوء مصرف الکل، مواد و رفتارهای ضد اجتماعی را در دوران نوجوانی نشان دادند و میزان تاب آوری آن ها در مقایسه با یک سوم کودکانی که در نوجوانی رفتارهای ضد اجتماعی نداشتند، بسیار پایین تر بوده است. ورنر در این تحقیق متوجه شد، کودکانی که میزان تاب آوری آن ها بالا بوده است در نوجوانی دارای صفات و ویژگی هایی بودند که باعث تمایز آن ها از نوجوانی می گشت که تاب آوری پایینی داشتند( ورنر،۱۹۹۵) .

بعد از تحقیق ورنر درباره تاب آوری، واژه تاب آوری به عنوان یک موضوع مهم نظری، موضوع تحقیق بسیاری از محققان گردید. به طوری که ماستن، بست،( گارمزی۱۹۹۰) تاب آوری کودکانی که مادران اسکیزوفرن داشتند را در مقایسه با کودکانی که مادران سالم داشتند، مورد مطالعه قرار دادند.

^{۱٫ Werner}

نتایج تحقیق نشان داد، کودکانی که مادران سالم داشتند در مقایسه با کودکانی که مادران اسکیزوفرن داشتند نه تنها میزان تاب آوری آن ها بالا بوده است بلکه از اعتماد به نفس و پیشرفت تحصیلی بالاتری برخوردار بودند. بعدها محققان تاثیر بدرفتاری والدین با کودکان، تاثیر حوادث و وقایع فاجعه انگیز زندگی بر افراد و فقر جامعه بر روی تاب آوری افراد را مورد بررسی و سنجش قرار دادند (راتر^۱، ۱۹۹۹).

بونی (۲۰۰۴) با تحقیقاتی که بر روی کودکان داشت، دریافت کودکانی که والدین آن ها مبتلا به بیماری‌های روانی، الکلیسم و بزهکاری بودند و یا کودکانی که کودکانی که برای مدت طولانی در معرض تاثیرات منفی جنگ بودند و شرایط استرس زایی را تجربه نمودند، در مقایسه با کودکانی که واجد شرایط فوق نبودند، نه تنها میزان تاب آوری آن ها پایین بوده است بلکه این نوع کودکان فاقد حس مچثبتی از خود بودند، روابط اجتماعی بالایی از خود نشان ندادند، رفتارهای دوستانه و عاطفی در مناسبات از خود نشان ندادند، تجلیات عاطفی و هیجانی آن ها کمتر بوده است، به کار و محیط کار خود علاقمندی کمتری نشان دادند و خلاصه اینکه حس برتری کمتری داشتند.

بعد از انجام چنین تحقیقاتی بود که ‌به‌تدریج‌ تحقیقات اساسی تر و جدی تری بر روی تاب آوری انجام شده است. تحقیقات اولیه بیشتر درباره اینکه تاب آوری چیست و چه تاثیراتی بر رفتار افراد دارد، بوده است. اما تحقیقات اولیه بیشتر درباره اینکه تاب آوری چیست و چه تاثیراتی بر رفتار افراد دارد، بوده است. اما تحقیقات بعدی در جهت تغییر تاب آوری، آموزش تاب آوری و اینکه نمایندگان اجتماعی افراد مانند خانواده، مدرسه و محیط کار چه تاثیر مثبت و منفی می‌تواند بر روی تاب آوری داشته باشد، انجام شده است.

^{۱٫ Rutter}

۳-۲-۲)تعریف تاب آوری:

تاب آوری در روانشناسی عبارت است از استعداد و ظرفیت مثبت افراد جهت غلبه بر استرس، حوادث و فجایع، همچنین این واژه برای مقاومت و تحمل پذیری افراد در برابر وقایع منفی آینده نیز به کار می رود( دیوید سون، ۲۰۰۰). تاب آوری ظرفیت بر گذشتن از دشواری پایدار سر سختانه و ترمیم خویشتن است این ظرفیت انسان می‌تواند باعث شود تا او پیروزمندانه از رویدادهای ناگوار بگذرد و علی‌رغم قرار گرفتن در معرض تنش های شدید، شایستگی اجتماعی، تحصیلی و شغلی او ارتقاء یابد و بر اساس خود اصلاح گری فکری و عملی انسان در روند آزمون و خطای زندگی شکل می‌گیرد (مدی و خوشابا، ۲۰۰۵).

فرایند مقابله و سازگاری موفقیت آمیز با شرایط چالش برانگیز و تهدید کننده زندگی که این فرایند نه تنها شامل شکست ناپذیری افراد در برابر حالت‌های اضطرابی می‌باشد بلکه موجب می‌گردد افرادی با قوای روانی و ذهنی بیشتری در مقابل شرایط استرس آفرین مقاومت کنند.

همان طور که ملاحظه می شود غالب مصادیق قانونی ایراد خسارت به محیط زیست از مواردی هستند که در نتیجه یک فعل غیرمشروع به معنای غیرقانونی رخ می‌دهند.

مسلماً در بخش قوانین زیست محیطی خلاء وجود دارد و مقام معظم رهبری اخیراً در صحبت های خود به لزوم جرم انگاری تخریب محیط زیست اشاره فرموده اند. البته جرم انگاری در قوانین قبلی پیش‌بینی شده، لیکن امروزه یا میزان جریمه ها پایین است یا امروزه موضوعات و مصادیق جدیدی مثل کوه خواری پدید آمده است. در بحث کیفری ۳ عنصر روانی، مادی و قانونی فراهم است. لیکن مقصود ما از مسئولیت بیشتر مسئولیت حقوقی است و بحث از ‌مسئولیت کیفری در این خصوص مجال تازه ای می‌خواهد. مقام رهبری هم فرموده اند مردم و دولت هردو باید مسئولیت پذیر باشند نسبت به محیط زیست. امروزه گستره وسیع آسیب های زیست محیطی این الزام را به وجود می آورد که مبنای مسئولیت مطلق را نسبت به آسیب های زیست محیطی در قانون بیاوریم. در حالی که اکنون مبنای پذیرفته شده در قانون مسئولیت با تقصیر است که موجب بی نتیجه ماندن پرونده های زیست محیطی مطروحه در دادگستری گردیده است. به عنوان مثال اگر راننده ای در یک تصادف رانندی موجب قطع پندید درخت شد، نباید اثبات تقصیر را شرط مسئولیت جبران خسارت قرار دهیم. چرا که در این صورت طیف بسیار وسیعی از آسیب های وارده به محیط زیست از گردونه جبران خارج می شود. مسئله مسئولیت محیط زیست جنبه حاکمیتی و مردمی دارد. دولت باید از طریق جهاد کشاورزی محیط زیست را طوری حفاظت کند که افراد نتوانند آن را به ملکیت خود درآورند. چرا که به نظر حضرت امام بعد از انقلاب دولت بایستی مسئله ی انفال را مدیریت کند و اجازه تصرف به افراد را ندهد.^[۱۲۷] مقام معظم رهبری از بخش خسارت فراتر رفته و جرم انگاری ایراد خسارت به محیط زیست را الزامی دانسته اند. مانند اینکه راننده متخلف علاوه بر جبران خسارت ناشی از تصادف، جریمه نیز خواهد شد. در فرمایشات مقام معظم رهبری اشاره شد که تمامی پروژه هایی که قرار است انجام شود باید یک پیوست محیط زیستی وجود داشته باشد و از قبل بررسی شود تا به محیط طبیعت در نتیجه آن پروژه ضرری وارد نشود.

ب) فعل زیان بار زیست محیطی در حقوق بین الملل

اقداماتی که دولت ها در قلمرو خود انجام می‌دهند گاهاً از نظر زیست محیطی دارای آثار فرامرزی بوده و موجب مسئولیت بین‌المللی دولت ها می‌گردد. به علاوه برخی از اعمال دولت‌ها در خارج از قلمرو خود نیز دارای آثار زیست محیطی بین‌المللی خواهند بود. برخی از این اعمال در قلمرو اعمال ممنوعه هستند و برخی دیگر نیط اعمال منع نشده ای هستند که دارای آثار زیست محیطی می‌باشند که با توافق دولت ها طی کنوانسیون های بین‌المللی موجد مسئولیت برای مرتکبین خواهند بود. به عنوان نمونه توسل به جنگ افزارهای بیولوژیکی که موجب از بین رفتن گیاهان و غلات و از بین رفتن خاک می شود و نهایتاًً منجر به بروز قحطی و مشکلات زیست محیطی دیگیری می شود در پروتکل ۱۹۲۵ ژنو منع گردیده است. همچنین در پروتکل الحاقی به پروتکل ژنو حمله به مواد غذایی و مناطق کشاورزی، غلات، چهارپایان، تأسیسات آب آشامیدنی و تأسیسات آبیاری درختان چنانچه برای تغذیه جمعیت غیرنظامی به کار می رود، منع گردیده است.

تجارت و دادوستد گونه های جانوری و گیاه در معرض خطر انقراض نیز فعل زیان بار به محیط زیست تلقی گردیده و قابل مجازات دانسته شده است. همچنین خسارت ناشی از عرضه و آزادسازی موجودات اصلاح شده ژنتیکی در بازار در زمره فعالیت های خطرناک در دستورالعمل ۲۰۰۴ اتحادیه اروپایی مورد توجه قرار گرفته است. در کنوانسیون حقوق دریاها مصوب ۱۹۸۲ نیز در فعالیت هایی از قبیل حفاری، لایروبی، ریختن زباله که خطر بروز خسارت زیست محیطی وجود دارد، به لزوم حفاظت از محیط زیست دریایی توجه ویژه ای شده است.

رشد بی رویه و روزافزون جمعیت جهانی از طرف دیگر موجب هجوم آوردن بشر به سوی منابع طبیعی دست نخورده محیط زیست و منابع طبیعی تجدیدناپذیر انرژی و قطع درختان بیشتر و استفاده بیش از حد از شیلات و موجودات دریایی که منابع مشترک کل مردم جهان به حساب می‌آیند مسلماًً از مصادیق افعال زیان بار به محیط زیست جهانی هستند.

به علاوه افزایش گازهای گلخانه ای و آسیب دیدن لایه ازن و گرم شدن کره زمین نیز مسائل جدیدی نیستند. این آسیب های زیست محیطی در نتیجه استفاده بی رویه از سوخت های فسیلی پس از انقلاب صنعتی هستند.^[۱۲۸]

مونواکسید کربن حاصل از دود خودروها به راحتی با هموگلبین خون ترکیب شده و آسیب جدی می زند. سالانه ۶٫۵ میلیون تن فضولات وارد آب دریا می شود . به گزارش یونیپ که ۷۰% مواد پلاستیکی هستند که دوره جذب آن ها حداقل ۵۰ سال است. این خسارت تدریجی باید حساب شود. باید دیوان بین‌المللی تشکیل شود که از زمین واحدی که وجود دارد محافظت کند و برای کشورها در تولید آلاینده ها محدودیت ایجاد کند.^[۱۲۹]

موارد فوق الذکر اعمالی هستند که فی نفسه ماهیت آن ها مخرب محیط زیست بوده و ممنوعه به شمار می‌آیند. لیکن در حقوق بین الملل، دولت ها گاهی در نتیجه ارتکاب اعمال مجاز نیز واجد مسئولیت حقوقی می‌گردند. مسئولیت ناشی از اعمال منع نشده موجب می شود راه برای جبران خسارات وارده به محیط زیست هموارتر گردد. چرا که در خسارات ناشی از اعمال ممنوعه توسط دولت ها، پرداخت غرامت به نوعی اقرار به ارتکاب فعل ممنوع بوده که بس ناخوشایند است و با مقاومت دولت ها مواجه می‌گردد. لیکن در مسئولیت ناشی از اعمال مجاز، پذیرش پرداخت غرامت و یا سایر شیوه های جبران خسارت وارده به محیط زیست، مستلزم پذیرش ارتکاب فعل خلاف و ممنوع نبوده، از این روی مخالفت و مقاومت کمتری از جانب دولت عامل ورود زیان مواجه می‌گردد.^[۱۳۰]

گفتار سوم: رابطه سببیت میان فعل زیان بار و خسارت وارده به محیط زیست

الف)رابطه سببیت میان فعل زیان بار و خسارت وارده به محیط زیست در حقوق ایران

در طرح یک دعوی مسئولیت مدنی علیه دولت صرف ارتکاب یک فعل و ایجاد خسارت زیست محیطی کفایت نمی کند. بلکه مدعی می بایست وجود رابطه سببیت میان فعل زیان بار و بروز خسارت زیست محیطی را به اثبات برساند. البته این قاعده کلی در نظام مسئولیت مدنی ایران است که بر مسئولیت دولت نسبت به خسارات وارده به محیط زیست نیز جاری می‌گردد. در این بخش از صحبت، مقصود از سبب، امری است که اگر انجام نمی شد خسارت زیست محیطی نیز به وجود نمی آمد ولیکن انجام آن نیز ملازمه با تحقق خسارت زیست محیطی دارد. یعنی سبب و ضرر زیست محیطی در بعد ایجابی و سلبی با یکدیگر ملازمه دارند. البته حتی در صورت وجود رابطه سببیت در صورت وجود عوامل رافع مسئولیت، قانون گذار از مسئولیت عامل زیان چشم پوشی می کند. وقوع قوه قاهره، اضطرار، احسان، دفاع مشروع، تحذیر، اذن، اکراه از مواردی هستند که خوانده دعوا می‌تواند در صورت وجود رابطه سببیت با استناد به آن ها سعی در ارائه دفاعی در قبال دعوی مطروحه نماید.

کافری و تامپسون^[۱۱۰]۱۱ (۲۰۰۴)، در پژوهش خود ‌به این نتیجه رسیده ­اند که زنان تمایل دارند در ارزیابی خود از تصویر بدنی لاغرتر و از لحاظ چهره و صورت ارزشیابی بیشتری کسب کنند. در حالی که مردان نگرانی قابل ملاحظه­ای را از بابت کم وزنی تجربه نمی­کنند. اما این یافته­ ها نشان می­دهد در هر دو جنس زنان و مردان دغدغه­ های تصویر بدنی وجود دارد.

مکایی و ریکاردلی^[۱۱۱]۱ (۲۰۰۴) در پژوهش­های خود دریافته­اند افرادی که شاخص حجم توده بالایی دارند از تصویر بدنی خود ناراضی هستند و و بین شاخص حجم بدنی، تصویر بدنی و خودپنداره رابطه وجود دارد.

نتایج تحقیق طولی سه ساله کاتارین و تامپسون^[۱۱۲]۲ (۲۰۰۰)، نشان داد که خاطرات تمسخر آمیز تصویر بدنی در گذشته خودپنداره منفی و نارضایتی از تصویر بدنی از تقویت می­ کند و نظریات فرهنگی اجتماعی نیز حاکی از تأثیرات گسترده حمایت­های اجتماعی و فرهنگی بر شکل­ گیری تصویر بدنی است و به نظر می­رسد این تأثیر در جوامع غربی بیشتر است. (لیندمن^[۱۱۳]۳، ۲۰۰۲)

فردریک، لور، پپائو و لیتیتا ^[۱۱۴]۴ (۲۰۰۷)، در یک بررسی مسائل مربوط به جراحی زیبایی و تصویر بدنی و نگرش­های مردان و زنان در طول عمر، ‌به این نتیجه رسیدند، افرادی که به جراحی زیبایی علاقمند بودند تصویر بدنی ضعیف­تری نسبت به کسانی داشتند که علاقه­ای به جراحی زیبایی نداشتند و به خصوص افراد سنگین وزن و با شاخص حجم بدنی بالا علاقه ­مندی بیشتری به جراحی زیبایی لیپوساکشن نشان می­دادند و تصویر بدنی ضعیف­تری نسبت به افراد دیگر داشتند.

یافته ­های سارور، وادن، پرتشوک و ویتاکر^[۱۱۵]۵ (۱۹۹۸)، در مقایسه نارضایتی از تصویر بدنی و اختلالات مربوط به بدشکلی بدنی در افرادی که جراحی زیبایی انجام داده ­اند نسبت به قبل از عمل جراحی زیبایی، نشان داد که بین تصویر بدنی، شاخص حجم بدنی و خودپنداره جسمی با علاقمندی به جراحی زیبایی رابطه وجود دارد و افراد دارای شاخص حجم بدنی بالا تصویر بدنی ضعیفی از خود دارند.

یافته ­های ویتاکر^[۱۱۶]۶ (۲۰۰۵)، در بررسی میزان افسردگی، اضطراب تصویر بدنی افرادی که جراحی زیبایی انجام داده بودند نسبت به افراد عادی زن دانشگاه پنسیلوانیا، نشان داد میزان اضطراب و افسردگی گروهی که جراحی زیبایی انجام داده ­اند و افراد عادی، تفاوت معنی­داری با هم ندارد ولی گروهی که جراحی زیبایی انجام داده ­اند نارضایتی از تصویر بدنی کمتری را نسبت به گروه عادی گزارش می­ دهند.

مک کارتی^[۱۱۷]۷ (۱۹۹۰) مراجعان جراحی زیبایی را این چنین توصیف ‌کرده‌است: بیش­تر مراجعان تحصیلات حدود دیپلم داشته و از طبقه متوسط رو به پایین بودند. بیماران مجرد پس از عمل خود را همسر شایسته­ای برای ازدواج می­دیدند. میزان نارضایتی از عمل در مردان ۸/۱۲ و در زنان ۶/۴ درصد اعلام شده است فشارهای منفی از جانب خانواده یا دوستان مؤثر است.

سارا گروگن^[۱۱۸]۱ (۱۹۹۶) از تجارت دختران نوجوان و نارضایتی نسبت به بدن خویش و فشارهای اجتماعی صحبت می­ کند و می نویسد دختران ۸ الی ۱۳ ساله از بدن­های خود ناراضی هستند و آن­هایی که احساس می­کردند لاغر هستند خشنودتر بودند و آن­ها که احساس می­کردند چاق هستند ناراضی بودند.

یافته ­های هریسون^[۱۱۹]۲ (۲۰۰۲) حاکی از آن است که برنامه های رسانه ­ها در جهت ارتباط بین ویژگی­های بدن و ویژگی­های شخصیتی افراد عمل ‌می‌کنند، به طوری که شخصیت­های خوب در فیلم­ها همیشه از زیبایی خاصی برخوردارند. هرچند شخصیت­های باهوش و دارای نقش مثبت در فیلم­ها خوش اندام و خوش سیمایند، افراد بدجنس، ضعیف و اعتمادناپذیر در فیلم­ها با چهره­ای زشت یا هیکلی چاق، قد کوتاه و با موهای سفید ظاهر می­شوند.

کلپ^[۱۲۰]۳ (۲۰۰۹) با مطالعه ۱۳۳ بیمار متقاضی جراحی زیبایی صورت، با بهره گرفتن از آزمون MMPI نشان دادند که ۲۹ درصد افراد مورد مطالعه هیچ اختلال شخصیتی نداشتند، در بقیه افراد، اختلال شخصیت خودشیفته شایعتری (۲۵%)، سپس اختلال شخصیت وابسته (۱۲ درصد) و نمایشی (۱۰ درصد) بود. فقط یک درصد اعمال جراحی ناشی از حالت واقعاً غیرطبیعی بینی بود. از نظر سنی، بیشترین فراوانی اعمال جراحی زیبایی بینی در سنین ۱۵ تا ۲۵ سال و در میان تحصیل کرده­ها و افراد مرفه فراوان­تر مشاهده می­ شود.

سارور در پژوهش خود ‌به این نتیجه رسید که افراد بعد از انجام جراحی زیبایی، تصویر بدنی بهتری از خود گزارش می­ دهند. در این ارتباط در مطالعه­ ای دیگر افراد متقاضی جراحی زیبایی پس از عمل بهبودی بیش­تری در حساسیت بین فردی، وسواس و نگرانی نسبت به ظاهر، جرئت ورزی، اعتماد به نفس و سازگاری های اجتماعی ازخود نشان دادند.

۲-۴-۲ پیشینه داخلی

آقایوسفی و شریف (۱۳۸۹) نتایج نشان داد که در کل دانشجویان دختر بهزیستی روانی بالاتری نسبت به دانشجویان پسر دارند در حالی که دانشجویان پسر حس انسجام بالاتری نسبت به دانشجویان دختر دارند.

پاشا، نادری و اکبری(۱۳۸۹)، در پژوهشی نشان دادند که بین افراد متقاضی جراحی زیبایی و افرادی که جراحی زیبایی انجام داده ­اند و افراد عادی از نظر تصویر بدنی، شاخص حجم بدنی، سلامت عمومی و پذیرش خود و خودپنداره تفاوت معناداری وجود دارد.

نتیجه تحقیق بساک نژاد و غفاری (۱۳۸۶) نشان می­دهد که همبستگی مثبت معنی داری بین ترس از بدریختی بدنی و اختلالات روانشناختی وجود دارد.

عالی پور و همکاران (۲۰۰۹) نیز در تحقیقی تحت عنوان تحلیل رابطه­ نگرش­ها به خوردن و تصویر بدنی در دانشجویان دختر نشان دادند که همبستگی مثبت معنی­داری بین نگرش­های تغذیه­ای و ناخشنودی از تصویر بدنی وجود دارد.

یونسی و سلاجقه (۱۳۸۰) در تحقیق خود نشان دادند که تفاوت معناداری در نوع تصویر از بدن آزمودنی ها و گروه شاهد وجود دارد؛ بدین گونه که با توجه به ابعاد مقیاس سنجش تصویر بدنی زنان نابارور، درجاتی از اختلال تصویر ذهنی از خود و بدن­هایشان نشان داده ­اند که همراه با اضطراب و افسردگی هم زمان در بین آن­هاست.

قاسمی، مؤمنی و خانکه (۱۳۸۸) در تحقیق خود ‌به این نتیجه رسیدند که تصویر بدنی معلولین ورزشکار در خرده مقیاس­های قدرت، استقامت، هماهنگی، انعطاف پذیری، عزت نفس، فعالیت بدنی، لیاقت ورزشی و کل بدن به طور معناداری از معلولین و غیر معلولین غیر ورزشکار بهتر بود. همچنین در خرده مقیاس­های ظاهر بدن، سلامت عمومی و چربی بدن، معلولین ورزشکار به طور معناداری بهتر از معلولین غیر ورزشکار بودند، اما با غیر معلولین غیر ورزشکار تفاوت معناداری نداشتند.

نتیجه تحقیق خواجه نوری و مقدس (۱۳۸۸) نشان داده است که عواملی همچون نوگرایی، آگاهی نسبت به جهانی شدن، شیوه زندگی، گفتگو در خانواده، سرمایه فرهنگی و وضعیت تأهل نزدیک به ۴۰ درصد از تغییرات تصور از بدن را در زنان شهرهای تهران، شیراز و استهبان، تبیین می­ کند.