با توجه به نگرش های گوناگونی که در میان جرم شناسان وجود دارد، پیشگیری از بزهکاری را می توان به دو صورت عام و خاص تعریف کرد.

در معنای عام، پیشگیری از جرم هر اقدامی است که جلوی ارتکاب جرم را بگیرد که این اقدام می‌تواند جنبه کیفری یا غیرکیفری داشته باشد. به دیگر سخن، هر آنچه علیه جرم باشد و سبب کاهش نرخ بزهکاری گردد در گستره معنای عام پیشگیری از جرم قرار دارد.

در این نگرش سیاست جنایی همه تدابیر کیفری و غیرکیفری را که حکومت با مددجویی از سه قوه قانونگذاری، اجرایی و قضایی با هدف محدود کردن و مهار بزهکاری و نیز پیشگیری اتخاذ می‌کند، در برمی گیرد، ناگفته پیدا‌ است که در این زمینه، مردم نقش بسیار پراهمیتی را بر عهده دارند. بدین ترتیب در سیاست جنایی، پیشگیری را می توان به کارگیری راهکارهای گوناگون برای جلوگیری از بزهکاری تعریف کرد.^[۳۰]۱ این معنا از پیشگیری، پیشگیری واکنشی و پیشگیری کنشی را دربرمی گیرد و ‌بر اساس این رویکرد، ساز و کارهای کیفری مانند ابتکارات اصلاحی – درمانی و ساز و کارهای غیرکیفری مانند اقدامات موقعیت مدار می‌توانند در گستره پیشگیری از جرم جای گیرند.

پیشگیری از جرم دربرگیرنده تدابیر و اقداماتی است که نرخ بزهکاری را کاهش دهد. بدین صورت که از یکسو علل اثرگذار بر ارتکاب جرم را شناسایی کرده و از سویی دیگر ابتکارات مناسبی را برای مبارزه با این علل اعمال کند. عده دیگری معتقدند، پیشگیری از بزهکاری مجموعه اقدامات غیرقهرآمیزی است که برای تحقق هدفی ویژه یعنی مهار بزهکاری، کاهش احتمال وقوع جرم، کاهش شدت بزه ‌در مورد علل جرایم اتخاذ می شود.^[۳۱]۲

‌بنابرین‏ پیشگیری از جرم در معنای خاص، مجموعه تدابیر و اقدامات غیرکیفری با هدف مقابله با بزهکاری از طریق کاهش یا از بین بردن علل جرم زا و نیز اثرگذاری بر فرصت های پیش جنایی است به گونه ای که بتوان با بهره گرفتن از ابتکارات و ساز و کارهای غیرقهرآمیز بر شخصیت افراد و وضعیت پیش از ارتکاب جرم اثر گذاشت تا از رخ دادن بزه جلوگیری شود.

از نظر برخی با توجه ‌به این تعاریف این نهاد باید از ویژگی های زیر برخوردار باشد:

– هدف اصلی آن ها اثرگذاری علیه عوامل یا فرایندهایی باشد که در بروز بزهکاری نقش تعیین کننده دارند.

-جنبه جمعی داشته باشند و تمامی جمعیت یا گروه معینی از آن را نشانه روند.

-پیش از ارتکاب جرم اعمال شوند.

– جنبه قهرآمیز و سزاده نداشته باشند زیرا تدابیر سرکوبگر پس از وقوع جرم بر بزهکار تحمیل می‌شوند.^[۳۲]

گفتار دوم: گونه ها و سطوح پیشگیری از بزهکاری

جرم شناسی از دسته بندی بزهکاری اهداف ویژه ای را دنبال می‌کند که یکی از آن هدف ها، پیشگیری از بزهکاری و تکرار جرم است.^[۳۳]

‌در مورد دسته بندی پیشگیری همواره نگرش های گوناگونی میان جرم شناسان وجود داشته است. برخی عقیده دارند، پیشگیری موقعیت مدار، پیشگیری زود هنگام، پیشگیری اجتماعی و پیشگیری از طریق نظام عدالت کیفری از گونه ای های نهاد هستند. گروهی دیگر بر این باورند که پیشگیری به سه گونه نخستین، دومین و سومین وهمچنین پیشگیری واکنشی و کنشی تقسیم می‌گردد.

بند اول :سطوح سه گانه پیشگیری از بزه

پیچیدگی ماهیت بزهکاری پیشگیری را نیز مشکل می‌کند و رهیافت های چندگانه ای را که می طلبد که کلیه عوامل خطرزا را در نظر بگیرد از این نقطه نظر سطوح پیشگیری به سه سطح تقسیم می شود:

الف: پیشگیری نخستین یا ابتدایی

پیشگیریئ نخستین یا ابتدایی عبارت از مجموعه وسایلی است که معطوف به تغییر شرایط جرم زای اطرافیان به طور کلی اعم از طبیعی و اجتماعی می‌باشند. به عبارت دقیق تر، پیشگیری ابتدایی راهکارهایی است که از طریق زمینه‌های اجتماعی و اقتصادی و دیگر زمینه‌های سیاست عمومی تلاش می‌کند. این حالت، به ویژه بر موقعیت جرم زا و علل ریشه ای ارتکاب جرم تأثیر می‌گذارد. هدف اصلی، ایجاد امیدوارکننده ترین شرایط برای زندگی است که شامل آموزش خانواده، ایجاد مسکن، استقلال و سرگرمی می‌باشد.

در پیشگیری اولیه به ریشه مسئله وعوامل خطرزای محیطی توجه می شود . این نوع پیشگیری سعی برآن دارد که امکان درگیر شدن با مسئله طوری پیش برود که هرگز محلی برای رشد مسئله وجود نداشته باشد . به همین علت استرا تژی های برنامه ضرورتا طوری ا نتخاب می‌شوند که بتوا نند عوامل مخا طره آمیز را کا هش دهند ، وضع قوا نین که بعضی از محدودیت ها را ایجاب می‌کنند ازآن جمله اند . برای مثال درجامعه ای که حمل اسلحه آزاد است ، این آزادی خود یک عامل خطر زای امکان درگیر شدن با مسئله بزه است . بنا براین منع حمل اسلحه یکی از استراتژی ها درآن جامعه خوا هد بود.^[۳۴]

اگر چه تناقضاتی دربعضی ازیافته های پژوهش درمورد کنترل بزه وجوددارد لیکن اکثر یا فته ها بیانگر آنند که برنامه های پیشگیری مستقیما تاثیر زیادی ‌در کاهش رفتارهای بزهکارانه نداشته اند ‌در مقابل‌ به پژوهشهائی نیز بر می خوریم که نشان داده‌اند مداخله اولیه جامعه وخانواده متفقا در کنترل بزهکاری تاثیر دارند. عمده برنامه ریزیهای این مداخلات بر اساس یافته هائی است که نشان می‌دهند عوامل خانوادگی مانند : طلاق، مرگ والدین، کثرت اولاد، فقدان حمایت‌های روانی و بی توجهی به نیازهای عاطفی فرزندان بی انضباطی درخانواده، وجود فرد بزهکار یا ناسازگار اجتماعی، خیانت زن یا شوهر، اختلافات خانوادگی، طرد ازخانواده، فقدان زمینه‌های تربیتی مناسب درخانواده، مسکن نامناسب از نظر فضای فیزیکی و فقر در تقویت و یا کنترل بزهکاری نقش دارند. عوامل اجتماعی مانند: بیسوادی، رشد بی رویه جمیعت، صنعتی شدن، اختلافات طبقاتی، قوانین تحمیلی، بی عدالتی اجتماعی، بیکاری، جنگ، محیط اجتماعی نامناسب (زندگی در جوار بزهکاران) فقدان امکانات تفریحی سالم و قابل دسترس همه طبقات جامعه، زاغه نشینی، زورمداری سیا سی، در کنترل و رشدبزه موثرند. به همین جهت استراتژی های مداخله ای خانواده گرا و جامعه گرا در پیشگیری نوع اول اهمیت پیدا می‌کنند. خلاصه اینکه درسطح اول پیشگیری عمده مسئولیت به عهده خانواده و جامعه است. بسیاری ازدیدگاه های روانشناختی، سن مناسب برای سطح پیشگیری نوع اول را قبل از۸سالگی می دانند.^[۳۵]

به عبارت دیگر این نوع پیشگیری دربرگیرنده تدابیر و اقداماتی است که به دنبال سالم سازی محیط طبیعی و اجتماعی و تغییر اوضاع و احوال و شرایط جرم زایند. به بیان دیگر، این پیشگیری درصدد آن است تا با بهبود شرایط زندگی افراد از بزهکاری جلوگیری کند. بالا بردن سطخ سواد و فقرزدایی نمونه هایی از این پیشگیری اند.

ب: پیشگیری دومین یا ثانویه

پیشگیری ثانویه یا دومین معطوف به مداخله برای پیشگیری از لحاظ گروه ها یا جمعیت های در معرض خطر جرم است. این امر شامل شناخت زودهنگام شرایط جرم زا و نفوذهایی است که بر این شرایط اعمال می‌شود. برای این گروه ها می توان تدابیری خاص اندیشید; تدابیر حمایتی در خصوص کودکان خیابانی، کودکان متعلق به خانواده های معتاد و بی سرپرست یا بدسرپرست.

انگیزش به حالت‌های درونی ارگانیسم که موجب هدایت رفتار او به سوی نوعی هدف می‌شود اشاره می‌کند به طور کلی انگیزش را می‌توان به عنوان نیروی محرک فعالیت‌های انسان و عامل جهت دهنده آن تعریف کرد (کوثری و همکاران، ۱۳۹۰).

انگیزش فرایندی است که طی آن فعالیتی هدف محور برانگیخته و حفظ می‌شود. انگیزش یک فرایند است و نه ‌یک فراورده و محصول (پینتریج^[۱۲۵] و شونک به نقل از شهرآرای، ۱۳۹۰).

انگیزش پیشرفت

یکی از انگیزه های مهم اجتماعی که رفتار آدمی ‌را تحت تأثیر قرار می‌دهد نیاز به پیشرفت است از نظر مک کلند و اتکینسون^[۱۲۶] (۱۹۴۸) انگیزه پیشرفت یعنی گرایش به تلاش برای انتخاب فعالیت‌هایی که هدفش رسیدن به موفقیت یا دوری از شکست است. این انگیزه، یکی از انگیزه های اجتماعی با اهمیت است که ارتباط ویژه‌ای با کار معلم دارد (استکی و همکاران،).

در نظریه های هدف پیشرفت، انگیزش پیشرفت به پیروی از نظریه پردازان کلاسیک به منزله‌ی کوشش شخصی برای دست یافتن به هدف ها در محیط اجتماعی او و هدف‌های پیشرفت به منزله‌ی جلوه‌های شناختی رفتار پیشرفت تعریف می‌شود (احمدی و همکاران، ۱۳۸۳).

نیاز به پیشرفت یک نیاز اجتماعی است و عبارت است از: غلبه کردن بر موانع، رسیدن به استانداردهای عالی، رقابت با دیگران و پیشی گرفتن از آن‌ ها (اکبری، ۱۳۸۹).

انگیزش پیشرفت سائقی است برای پیشی گرفتن بر دیگران، دست یابی به موفقیت با توجه به ملاک‌های مشخص و تلاش جهت کسب موفقیت است (شیردل و همکاران، ۱۳۹۲).

کلمن انگیزش پیشرفت را عبارت از آرزو برای پیشی گرفتن در یک رفتار ویژه می‌داند که آن رفتار ویژه به صورت ملاک یا معیار درآمده باشد به عبارتی یک میل یا علاقه به موفقیت کلی یا موفقیت در یک زمینه‌ی فعالیت خاص، انگیزش پیشرفت نام دارد. به نظر موری انگیزش پیشرفت به مفهوم انگیزه غلبه بر موانع و مبارزه با آنچه که به دشوار بودن شهرت دارد (باغداساریانس و همکاران، ۱۳۸۹).

مک کلند عقیده دارد که انگیزش پیشرفت یک ویژگی ناهشیار است که ‌از تجارب فرزند پروری اولیه سرچشمه می‌گیرد. او اظهار می‌دارد که تجارب اولیه یادگیری بر رفتار فرد در موقعیت‌های پیشرفت نقش مؤثر و مداوم دارد (استیپک به نقل از حسن زاده و عمویی، ۱۳۸۵: ۱۹).

تفاوت انگیزش و انگیزه

سیفرت^[۱۲۷] (۱۹۹۲) معتقد است انگیزش یک تمایل یا گرایش به عمل خاصی است و انگیزه نیاز یا خواست خاصی است که انگیزش را موجب می‌شود. ‌بنابرین‏ انگیزش را عامل کلی مولد رفتار و انگیزه را علت اختصاصی رفتار به حساب می آورد (کوشکی و همکاران، ۱۳۸۹).

انگیزش را به موتور و فرمان اتومبیل تشبیه کرده‌اند و در این مقایسه نیرو و جهت مفاهیم عمده انگیزش هستند ‌بنابرین‏ انگیزش عامل فعال ساز رفتار انسان است. انگیزه اصطلاحی است که غالباً با انگیزش مترادف به کار می رود با این حال می‌توان انگیزه را دقیق تر از انگیزش و به عنوان حالت مشخصی که سبب ایجاد رفتار معین می‌شود تعریف کرد به سخن دیگر انگیزش عامل کلی مولد رفتار به حساب می‌آید در حالی که انگیزه حالت اختصاصی رفتار یک شخص می‌باشد مثلاً وقتی که می پرسیم چرا فلان شخص رفتار خاصی را انجام داد به دنبال انگیزه او هستیم انگیزش به حالت‌های درونی ارگانیسم که موجب هدایت رفتار او به سوی نوعی هدف می‌شود اشاره می‌کند به طور کلی انگیزش را می‌توان به عنوان نیروی محرک فعالیت‌های انسان و عامل جهت دهنده آن تعریف کرد. با توجه به تعاریفی که از انگیزه و انگیزش مطرح شد می‌توان ‌به این نتیجه‌ کلی رسید که انگیزه گرایش ویژه ‌یا گرایش رفتار نسبتاً ثابت زمانی است که به موقعیت بستگی ندارد مانند انگیزه پیوند جویی و انگیزه پیشرفت. انگیزش مجموعه متغیرهای پیچیده ارگانیسمی و محیطی است که کنش آن‌ ها به فعالیت‌های عمومی و جهت دار احساس و رفتار منجر می‌شود. انگیزه ‌یک اصطلاح کلی است که زمینه‌ی مشترک بین نیازها، شناخت‌ها و هیجآن‌ها را مشخص می‌کند که هر یک از این ها فرایندی درونی است که رفتار را نیرومندانه هدایت می‌کند فرق بین انگیزه، نیاز، شناخت یا هیجان صرفاً به سطح تحلیل آن‌ ها مربوط می‌شود یعنی این که کلی باشند یا اختصاصی. مثلاً نیازها، شناخت‌ها و هیجآن‌ها انواع اختصاصی انگیزه ها هستند که به همراه رویدادهای بیرونی و محیطی به عنوان منابعی محسوب می‌شوند که منجر به ایجاد انگیزش در انسان می‌شوند و به رفتار انسان انرژی و جهت می‌دهند در واقع تعریف یک روان شناس از انگیزش به دیدگاه او بستگی دارد به عنوان مثال تعاریفی را ‌در مورد انگیزش ارائه کرده‌اند اما در یک جمع بندی کلی می‌توان انگیزش را به صورت مجموعه متغیرهای پیچیده ارگانیسمی و محیطی که کنش آن‌ ها به فعالیت عمومی و جهت دار احساس و رفتار منجر می‌شود تعریف کرد (کوثری، ۱۳۹۰).

انواع انگیزه

نظریه پردازان و پژوهشگران ‌در مورد انگیزش انسان به دو مقوله نظر دارند: انگیزش بیرونی و انگیزش درونی^[۱۲۸].

در انگیزش بیرونی یک عامل خارجی فرد را به انجام کاری خاص بر می انگیزد برای مثال کودکی اتاقش را تمیز می‌کند تا والدینش او را به سینما ببرند یا دانش‌آموزی که تکالیفش را به خوبی انجام می‌دهد تا اجازه داشته باشد در بازی فوتبال شرکت کند. اگر چه در این دو مورد با انجام خوب کار مواجهیم، اما هیچ یک از این دو کودک تکلیف خود را به خاطر خود آن کار انجام نداده‌اند بلکه تلاش آن‌ ها فقط برای دستیابی به چیز دیگر است. اما هنگامی که انسان با انگیزش درونی کاری را به انجام می رساند، صرفاً آن را برای خود آن می‌خواهد و نتیجه‌ای جداگانه را نمی طلبد، و حتی اگر از کار خود هیچ نتیجه‌ مطلوبی هم نگیرد، باز هم از این که آن را انجام داده است، احساس پشیمانی نمی‌کند. ‌در مورد چنین کسی هرگز به تشویق نیاز نیست. این گونه افراد در ضمن پرداختن به فعالیت خود، از دیگر امور غافل می‌شوند و فقط به کار خود توجه دارند. نظریه پردازان چنین حالتی را «در جریان بودن» نامیده‌اند. یعنی فرد آن چنان با دقت معطوف فعالیت خویش است، که عامل‌های محیطی بر وی هیچ تأثیری ندارد.

اگر چه در بیشتر کلاس‌های درس می‌توانیم هم انگیزش بیرونی و هم درونی را مشاهده کنیم، اما وجه غالب با انگیزش بیرونی است. نمونه های بسیاری که به انگیزش بیرونی توجه دارند ‌به این ترتیب است: نمره‌های خوب، برچسب‌های رنگارنگ، ستایش از عملکرد مناسب و غیره. همچنین تنبیه کردن نیز به عنوان روشی برای افزایش انگیزش (بیرونی) همواره در نظر گرفته می‌شود (مانند محروم کردن دانش‌آموزان از بازی، نگه داشتن دانش‌آموز در مدرسه، اخراج دانش‌آموز و غیره).

البته نشانه های انگیزش درونی نیز گاه به گاه در مدارس یافت می‌شود. برای مثال بعضی از دانش‌آموزان به مطالعه کردن علاقه مند می‌شوند، چرا که ان را زمینه‌ای برای تحقیقات خود در موضوع خاص می‌یابند، و یا از حل مسائل ریاضی لذت می‌برند، چرا که پاسخ پرسش‌های ذهنی و بی شمار خود را در آن می‌یابند(اسپالدینگ به نقل از نائینیان و بیابان گرد، ۱۳۸۷: ۱۵-۱۴).

انگیزش و نیاز

کوئین و روهباق (۱۹۸۱) تشخیص دادند که نوع مدل سازمانی موجود در یک سازمان، بستگی به نیازهای آن سازمان دارد. به عنوان مثال، شرکت تخصصی در توسعه نرم افزار، ممکن است مدل سیستم های باز را برای به دست آوردن حداکثر به کار گیرد، در حالی که یک سازمان خدماتی محور ممکن است از مدل روابط انسانی برای به حداکثر رساندن موفقیت سازمان استفاده کند. کوئین و روهباق(۱۹۸۴)، چهارچوب ارزش­های در حال رقابت را برای بررسی فرهنگ سازمانی گسترش دارند. جهت گیری ارزش­های تعبیه شده در چارچوب ارزش‌های در حال رقابت به صورت روشی «برای بررسی ساختارهای عمیق فرهنگ، فرضیات پایه‌ای که به عنوان ابزارهایی برای مطابقت، انگیزه ها، رهبری، تصمیم گیری، کارایی، ارزش‌ها و فرم های سازمانی » دیده می شود. از همه مهم تر اینکه، کوئین و کیمبرلی^[۵۵] (۱۹۸۴) جنبه­ های استراتژیک، سیاسی و سایر ابعاد زندگی سازمانی را« از طریق سازماندهی الگوهای متفاوت ارزش­ها، فرضیات و تفسیرهای مشترکی که یک فرهنگ سازمانی را تعیین می‌کنند» مرتبط ساختند.

تحقیق کوئین و روهباق(۱۹۸۱)‌در مورد مدل ارزش‌های در حال رقابت، بیانگر حرکت از روش کیفی است که مشخصه اکثر تحقیقات سازمانی بوده است. این روش برای درک و کشف فرهنگ در تضاد با محققانی مانند شاین است که گمان می­کرد مشاهده و کسب اطلاعات ‌در مورد مصنوعات سازمانی و ارزش‌های حمایت شده، بهترین روش برای تعیین فرضیات زیربنایی یک سازمان است. بویژه، کار تحقیقاتی کوئین و روهباق(۱۹۸۱) منجر به تاٌکید بیشتر بر روش کمّی (مقداری) به عنوان روشی برای اندازه ­گیری و درک فرهنگ سازمانی شد. این حرکت به سوی اندازه گیری مقداری حاصل کاربرد چارچوب ارزش­های در حال رقابت یک نوع پرسش نامه لیکرت^[۵۶] بود که به محقق فرهنگی یا دست اندرکاران توسعه سازمانی امکان درک «مفاهیم سیستم اجتماعی از دیدگاه اعضای خاص آن» را می‌داد. گروه بزرگی از افراد که با یک پرسش نامه لیکرت نظرسنجی می‌شوند، امکان تعمیم دهی گسترده یافته ها را فراهم می‌سازند. ‌بنابرین‏، کاربرد پرسشنامه از نوع لیکرت این امکان را فراهم می ساخت تا روش کاربردی تر و مقایسه ای تری برای مطالعه و بررسی فرهنگ سازمانی به کار رود(کوئین و روهباق، ۱۹۸۸، کوئین۱۹۸۱ ).

۳-۹-۲- مدل دنیسن (۲۰۰۰- ۱۹۹۷)

بر اساس چهارچوب­های اساسی فرهنگ سازمانی و همچنین ابزارهای موجود برای اندازه گیری فرهنگ سازمانی، دنیسن اندازه گیری فرهنگ سازمانی را ارتقاء داد. دنیسن با به کارگیری تئوری سه سطحی فرهنگ شاین بیرونی در مقابل درونی و محیط انعطاف پذیری در مقابل محیط کنترل شده که توسط کوئین و روهباق(۱۹۸۱) مورد بحث و بررسی قرار گرفته است، یک مدل و پیمایش متناظر برای تحقیق ارتباط بین فرهنگ و عملکرد شرکت ایجاد نمود. دنیسن، مدل فرهنگ سازمانی دنیسن را به وجود آورد که تئوری پشتیبان پیمایش فرهنگ سازمانی دنیسون برای نشان دادن چگونگی تأثیر فرهنگ سازمانی بر عملکرد شرکت ‌می‌باشد.

شکل (۳-۲): مدل فرهنگ سازمانی دنیسن

منبع: (دنیسن،۲۰۰۰)

دنیسن بر اساس کارهای تحقیقات قبلی شاین (۱۹۸۵، ۱۹۸۰، ۱۹۷۰، ۱۹۶۵) و کوئین و روهباق (۱۹۸۱) مدل فرهنگ سازمانی خود را تهیه کرد. مدل سه سطحی فرهنگ سازمانی شاین در مرکز مدل فرهنگ سازمانی دنیسن ادغام شد که در برگیرنده ارزش­ها، باورها و مفاهیمی است که زیر بنای یک سیستم اجتماعی به صورت منبع اصلی و اولیه فعالیت­های دارای انگیزه و هماهنگ شده ‌می‌باشد. علاوه بر این، تنش انسجام و یکپارچگی درونی در مقابل انطباق بیرونی نیز در مدل فرهنگ سازمانی دنیسن به ‌عنوان یکی از مدل­های دو بُعدی ادغام شد. بُعد انعطاف پذیری و کنترل کوئین و روهباق(۱۹۸۸) نیز در مدل دنیسن لحاظ شده است.

چهار مربع دایره­ی ارزش­های در حال رقابت- مدل سیستم­های باز، مدل هدف منطقی، مدل فرایند درونی و مدل منابع انسانی- دوباره نامگذاری شدند و درون مدل دنیسن ادغام شد.

مدل سیستم­های باز ارزش­های در حال رقابت، مشابه با ویژگی مقصد (رسالت) دنیسن است، در حالی که مدل هدف منطقی ارزش­های در حال رقابت، مشابه با ویژگی استحکام و ثبات دنیسن می‌باشد.

مدل فرایند درونی ارزش­های در حال رقابت، مشابه با ویژگی دخالت و مشارکت دنیسن است، در حالی که مدل منابع انسانی ارزش­های در حال رقابت، مشابه با ویژگی مشارکت انطباق پذیری دنیسن است. مدل فرهنگ سازمانی دنیسن، محصولی از کارهای تحقیقاتی محققان فرهنگ سازمانی است.

مشارکت کارایی سازمانی هستند. این چهار بُعد (ویژگی)، انطباق پذیری، دخالت (مشارکت)، ثبات و استحکام و مقصد (رسالت) هستند.

ویژگی انطباق پذیری اشاره به توانایی سازمان برای تبدیل تقاضای محیط تجاری به کنش هاست. مقیاس ویژگی فرهنگی انطباق پذیری شامل شاخص­ های ایجاد تغییرات، اعضا محوری و یادگیری سازمانی است. ویژگی مشارکت (دخالت)، مشخصه فرهنگ «مشارکت بالا» است که در آن مشارکت کارکنان به میزان زیادی تشویق می شود و احساس مالکیت و مسئولیت وجود دارد. فرهنگ انعطاف پذیری یا سازگاری در واقع شوق نوعی از باورها و هنجارهای رفتاری است که می‌تواند سازمان‌ها را در کشف، ترجمه و تفسیر نمادهای محیطی و رقابت رفتارهای نوین پشتیبانی کند.

مقیاس ویژگی فرهنگی مشارکت، شامل شاخص­ های دادن اختیار، تیم محوری و یادگیری توسعه صلاحیت و قابلیت است. اولین تاٌکید این فرهنگ دخالت دادن کارکنان در کارها با توجه به انتظارات در حال تغییر و شتابنده‌ی محیط بیرون سازمان است. هدف سازمان در این حالت ‌پاسخ‌گویی‌ سریع به محیط و افزایش بازدهی است. از نظر این فرهنگ، دخالت و شرکت کارکنان به فعالیت‌های سازمان، حس مسئولیت و تعلق افراد در سازمان را ایجاد می‌کند.

ویژگی ثبات و استحکام، ارزش­هایی که پایه و اساس یک فرهنگ قوی هستند، تعریف می­شوند. مقیاس ویژگی فرهنگی ثبات و استحکام شامل شاخص­ های ارزش­های مرکزی، توافق، هماهنگی و انسجام ‌می‌باشد. سرانجام، ویژگی مقصد (رسالت) منعکس کننده توانایی سازمان برای شناسایی یک جهت معنادار بلند- مدت است که برای کارکنان حس تمرکز و بینش مشترک در خصوص آینده به همراه دارد. در سازمانی با چنین فرهنگی بر امور درون سازمان تأکید می‌شود و کوشش می‌شود که خود رادر محیط ثابت فرض کند، به علاوه روش و شیوه انجام کارها بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرد. در چنین سازمان‌هایی افراد مشارکت چندان فعالی ندارند. اما به همکاری و اشتراک مساعی اهمیت زیادی داده می‌شود.

مقیاس ویژگی فرهنگی رسالت، شامل شاخص­ های جهت و هدف استراتژیک اهداف و آرمان­ها و بینش (ژرف بینی) است. در سازمانی با چنین فرهنگی کوشش می‌شود تا نیازهای محیط خارجی تأمین گردد. ولی به تغییرات فکر نمی­کند. در این فرهنگ به دیدگاه مشترک توجه زیادی می‌شود. تکیه اصلی این فرهنگ در جهت گیری استراتژیک سازمان، آینده نگری و دستیابی به هدف‌های آرمانی دور دست است.

جدول ۳-۲: ویژگی‌های مدل دنیسن

مقیاس های ویژگی فرهنگی
شاخص‌ها
تعریف

مشارکت

دادن اختیار و قدرت

تیم محوری

کاستا و گری^[۱۲۱] (۱۹۸۰) ، در پژوهش های خود دریافتند که ‌برون‌گردی ، شادکامی و رضایت خاطر می‌تواند شادکامی فرد را در سیزده سال بعد پیش‌بینی کنند . افراد برونگرا با محیط اجتماعی بهتر کنار می‌آیند چرا که این ویزگی نیازمند درگیر شدن مکرر در تعاملهای اجتماعی است . ‌بنابرین‏ چنین افرادی خود را در معرض ‌موقعیت‌های قرار می‌دهند که نیاز به تعامل اجتماعی آن ها ارضا کنند و در نتیجه شادتر می‌شوند ، ( چنگ و فورنهام^[۱۲۲] ، ۲۰۰۳ ؛ به نقل از علی پور و آگاه هریس ، ۱۳۸۶ ) .

بررسی‌های طولی نشان می‌دهد که شادکامی در طول عمر مؤثر است ، مطالعه طولی که توسط اسیتر ، مارکیدز ، بلک و گودوین^[۱۲۳] ( ۲۰۰۰ ) ، در بیش از دو هزار تن از آمریکای های مکزیکی تبار و بالاتر از شصت و پنج سال انجام شد نشان داد که میزان هیجان های مثبت تعیین شده در شروع مطالعه توانستند پیش‌بینی کنند که پس از دو سال چه کسی زنده می ماند و چه کسی می میرد و چه کسی دچار ناتوانی و استقلال در کنش وری خواهد شد ، ( کار^[۱۲۴] ، ۲۰۰۴ ؛ به نقل از علی پور و آگاه هریس ، ۱۳۸۶ ) .

لین^[۱۲۵] (۲۰۱۰ ) ، به ارزیابی آموزش مهارت کنترل خشم بر سازگاری فردی – اجتماعی در دانشجویان پرستاری و پزشکی پرداخت . نتایج به دست آمده حاکی از این بود که آموزش مهارت کنترل خشم ، سازگاری فردی – اجتماعی در دانشجویان را افزایش داده و همچنین روابط بین فردی آنان رضایت مندی بیشتری یافت .

دالبس^[۱۲۶] (۲۰۱۰) ، در یک مطالعه طولی ۲ ساله که میان ۱۵۹ دانش آموز کلاس های چهارم تا ششم انجام دادند ، رابطه معناداری میان ساختار خانواده ، روابط والدین و فرزندان و تاثیر آن در ارتباط با سازگاری با مدرسه مشخص کردند که نشان دهنده هماهنگی بین تجارب خانوادگی و سازگاری در ابتدای نوجوانی است .

برانسورد^[۱۲۷] (۲۰۱۰) در پژوهشی نشان داد که باورهای فراشناختی و یادگیری ارتباط مثبت وجود دارد و خود آگاهی شناختی لازمه ی یادگیری است .

لوپان و همکاران^[۱۲۸] (۲۰۱۰) بر اساس پژوهشی عنوان کردند که باورهای فراشناختی در بیماران مبتلا به اختلالات اضطرابی به ویژه در اختلال اضطراب فراگیر ، اختلال پانیک ، اختلال وسواس فکری و عملی و اختلال استرس پس از ضربه مختل تر است .

رادزیزوسکا و همکاران^[۱۲۹] (۲۰۰۹) در پژوهشی نشان دادند که میان شادکامی روانشناختی و پیشرفت تحصیلی ، ارتباط وجود دارد.

شومر ^[۱۳۰] (۲۰۱۱) در پژوهشی نتیجه گرفت که میان باورهای شناختی و پیشرفت تحصیلی دانش آموزان رابطه وجود دارد . هر چه توانایی‌های شناختی دانش آموزان بالاتر باشد ، پیشرفت تحصیلی بهتری خواهند داشت .

مارلو^[۱۳۱]و همکاران (۲۰۱۰) ، در پژوهش خود با هدف بررسی رابطه خودکارآمدی و شادکامی بر روی دانشجویان ( N=6500 ) شهر دنور نشان دادند که خودکارآمدی با شادکامی نوجوانان همبسته است . بدین معنی که خودکارآمدی با عملکرد مثبت رابطه معنادار دارد و این مسئله افزایش شادمانی آنان را سبب شده است.

هدوک و کیندرمن^[۱۳۲] (۲۰۱۰) ، پژوهشی را با عنوان « مقایسه باورهای فراشناختی در بیماران اضطرابی و گروه غیر بیمار » انجام داده و نتیجه گرفتند که بیماران اسکیزوفرنی دارای توهم و فاقد توهم در مقایسه با بیماران غیر بیمار ، باورهای فراشناختی مختل تری دارند . بیماران دارای توهم و گروه کنترل اضطرابی اعتماد پایین تری در فرایندهای شناختی در مقایسه با اسکیزوفرن های فاقد توهم و گروه کنترل بهنجار داشتند . همچنین نتایج این پژوهش نیز نشان داد که فراشناخت در تحول علائم بیماران سایکوتیک نقش مهمی دارد .

میتوز و همکاران^[۱۳۳] (۲۰۰۹) ، در پژوهشی نشان دادند که فراشناخت ، رویارویی متمرکز بر هیجان و نگرانی از جمله شاخص هایی هستند که می توان بر اساس آن ها تنش ، نگرانی ، تفکر نامربوط به امتحان و علائم بدنی همراه با اضطراب امتحان را پیش‌بینی کرد .

ولز و کارتر^[۱۳۴] (۲۰۰۹) ، پژوهشی را با عنوان « مقایسه باورهای فراشناختی در بین بیماران مبتلا به اسکیزوفرنی » انجام داده و نتیجه گرفت که بیماران مبتلا به اسکیزوفرنی ، باورهای فراشناختی و فرانگری مختل بیشتری در مقایسه با بیماران مبتلا به اختلال اضطراب منتشر ، فوبیای اجتماعی ، اختلال پانیک و گروه بهنجار دارند .

موریسون و فرنچ^[۱۳۵] (۲۰۰۸) ، در پژوهشی با عنوان « بررسی و مقایسه مؤلفه‌ های فراشناختی در اختلالات طیف روان پریشی » نتیجه گرفتند که بیماران دارای تشخیص روان پریشی ( اسکیزوفرنیا ، اسکیزوافکتیو و اسکیزوفرنی ) و بیماران در معرض خطر روان پریشی ، در مقایسه با گروه غیر بیمار ، در مؤلفه‌ های باورهای فراشناختی نمرات بالاتری کسب نمودند . همچنین بیماران دارای تشخیص روان پریشی در مقایسه با بیماران در معرض روان پریشی ، باورهای فراشناختی مثبت بیشتری نشان دادند که نشانگر دامنه وسیعی از فراشناختهای نا کار آمد و غیر سودمند است .

پنتریچ و همکاران^[۱۳۶] (۲۰۱۰) ، در پژوهشی با عنوان بررسی فراشناخت با عملکرد یادگیری بر روی دانش آموزان پایه هفتم در دروس علوم و زبان انگلیسی ، ‌به این نتیجه رسیدند که فراشناخت با عملکرد یادگیری دانش آموزان رابطه مثبت دارد .

ولز و پاپاجیوجیو^[۱۳۷] (۲۰۰۹) ، در پژوهشی که بین شادکامی روان شناختی و علائم وسواس فکری – عملی انجام دادند ، دریافتند که میان شادکامی روان شناختی و علائم وسواس فکری – عملی ارتباط مثبت و معنادار وجود دارد .

باستین ، برز و نتلبک^[۱۳۸] ( ۲۰۰۵ ) ، در پژوهش خود بین باورهای فراشناخت با راهبرد مسئله مدار ، رضایت از زندگی و اضطراب نشان دادند که باورهای فراشناخت بالاتر با راهبرد مسئله مدار کار ‌آمد تر ، رضایت زندگی بالاتر و اضطراب پایین ارتباط دارد .

تأسيس و نیکلا^[۱۳۹] (۲۰۰۵) ، دو مطالعه ای با عنوان بررسی ارتباط باورهای فراشناخت با عملکرد سلامت روان و جسمانی نشان داد که بین باورهای فراشناخت و سلامت روانشناختی و جسمانی آن ها رابطه وجود دارد و آنهایی که از باورهای فراشناخت بالاتری برخوردارند سلامت روانشناختی بیشتری داشتند.

فصل سوم: روش اجرای پژوهش

روش پژوهش

جامعه آماری ، روش نمونه گیری و حجم نمونه

ابزار اندازه گیری

روش گردآوری داده ها

روش تجزیه و تحلیل اطلاعات

در این فصل به بررسی روش اجرای پژوهش پرداخته شده است . در ابتدا از روش پژوهش و سپس جامعه آماری ، روش نمونه گیری و حجم نمونه صحبت می شود . در ادامه ابزار اندازه گیری ، روش گردآوری داده ها و روش تجزیه و تحلیل اطلاعات توضیح داده می شود .

۱-روش پژوهش :

با توجه به فرضیه‌ها در پژوهش حاضر از روش همبستگی استفاده شده است که برای بررسی هدف پژوهش مبنی بر بررسی باورهای فراشناختی ، سازگاری فردی – اجتماعی و شادکامی در نوجوانان مورد استفاده قرار گرفته است .

۲-جامعه آماری ، روش نمونه‏گیری و حجم نمونه :

۴ – برجسته سازی حداقل

این واژه به معنای به حداکثر رساندن حداقل ها یا مینیمم هاست. در این راهبرد که بدبینانه به قضیه می نگرد، بدترین پیامد احتمال ممکن هر تصمیم مورد توجه است و تصمیمی با بیشترین مینیمم اتخاذ می شود. هنگامی نتایج یک تصمیم ناموفق، زیان آور و نامطلوب است، معمولاً از این راهبرد استفاده می شود. این راهبرد بر ارزش حفاظت شده و یا ضمانت های بازگشتی یک تصمیم تأکید دارد. فلسفه ای که از این راهبرد حمایت می ‏کند، عبارت است از: «سیلی نقد به از حلوای نسیه است».

مطالعات و بررسی ها نشان می‌دهد عدم اعتماد میان افراد زمانی شایع می شود، که ایشان برای انتخاب راهبرد بیشینه سازی و یا برجسته سازی حداقل مطمئن نیستند. (همان منبع)

سبک های تصمیم‏ گیری

افراد از راهبردهای مختلفی برای تصمیم‏ گیری استفاده می‏ کنند.برخی تصمیمات به واسطه ارزیابی نظام‏دار گزینه‏های مختلف اتخاذ می شود. در حالی که در اتخاذ برخی تصمیمات تجزیه و تحلیل رسمی، کمتر دخالت دارند (رینالد ،کروزیر و اسونسون۱۹۹۷). در این‏باره محققان سبک‏های تصمیم‏ گیری متفاوتی را ارائه نموده اند. یکی از این محققان، اسکات و بروس (۱۹۹۵) هستند که پنج سبک تصمیم‏ گیری مدیران را که شامل تصمیم‏ گیری عقلایی، شهودی، اجتنابی، آنی و وابستگی است، را مطرح نموده اند و معتقدند این پنج سبک تحت تاثیر ویژگی های درونی و شخصیتی افراد است که به عنوان الگو در این پژوهش مورد بررسی قرار می‌گیرد.

سبک تصمیم‏ گیری عقلانی: در این سبک تصمیم‏ گیری فرد از همه راه حل ها مطلع است و می‌داند که هر تصمیمی به چه نتیجه ای می‌ انجامد و می‌تواند نتایج حاصل از تصمیم‏ گیری را بر حسب اولویت (بیشترین نفع) مرتب و سازماندهی کند (ابرلین،۲۰۰۵). تا با بهره گرفتن از یک استراتژی بهینه سازی حصول به اهداف را به حداکثر رساند (هی و میسکل^[۶۷]، ۲۰۰۸). ‌بنابرین‏ افراد در این سبک تمامی راه حل های ممکن را تعیین و ارزشیابی نموده و با تعیین عواقب هر یک از این راه حل ها بهترین راه حل را انتخاب می‌کنند.

سبک تصمیم‏ گیری شهودی: رابینز (۲۰۰۹) معتقد است که این سبک، فرایندی ناخودآگاه تصمیم‏ گیری است که در سایه تجربه های استنتاج شده به دست می‌آید. و مبنتی بر احساسات و یادگیری ضمنی افراد است و الزاماًً سوای تجزیه و تحلیل معقول عمل نمی کند، بلکه این دو مکمل ‌یکدیگرند. پس در این شیوه تصمیم‏گیرنده از یک رویه نظامند استفاده نمی کند و در هنگام اتخاذ تصمیم از تجربه و آگاهی های ضمنی خود سود می جوید.

سبک تصمیم‏ گیری وابستگی: پارکر و همکاران او (۲۰۰۷) معتقدند که این سبک بیانگر عدم استقلال فکری و عملی تصمیم‏گیرنده و تکیه بر حمایت ها و راهنمایی های دیگران در هنگام اتخاذ تصمیم است (هادی مقدم زاده و طهرانی، ۱۳۸۷). و آگاهی های دیگران در هنگام این نوع تصمیم‏ گیری نقش اساسی دارد (اسکات و بروس، ۱۹۹۵).‌بنابرین‏ در این شیوه تصمیم‏گیرنده متکی به عقاید دیگران بوده و نقش منفعلی دارد.

سبک تصمیم‏ گیری آنی: بیانگر شرایط اضطراری است که فرد بدون پشتوانه فکری قبلی، بلافاصله در کمترین زمان ممکن تصمیم اصلی خود را اتخاذ می‌کنند (اسکات و بروس، ۱۹۹۵). البته ممکن است این شیوه تصمیم‏ گیری معلول شرایطی باشد که برای مدیر ایجاد می شود. البته استفاده از این سبک به معنی گرفتن تصمیمات خام و ناپخته نیست، زیرا در این شیوه نیز مدیر بر اساس تجربه و اطلاعاتی که دارد تصمیم‏ گیری می‌کند.

سبک تصمیم‏ گیری اجتنابی: به عقیده پارکر و همکاران او (۲۰۰۷) این سبک به معنی، به تعویق انداختن تصمیم‏ گیری در هنگام مواجهه با مشکلات و طفره رفتن از واکنش نسبت به مسئله رخ داده شده می‌باشد. در این شیوه تصمیم‏گیرنده تمایل دارد که از هر گونه اتخاذ تصمیم اجتناب کرده و تا حد امکان از موقعیت تصمیم‏ گیری دوری جوید(هادی مقدم زاده و طهرانی، ۱۳۸۷). به گونه ای که می توان گفت افراد از گرفتن تصمیم وحشت داشته و نگران عواقب تصمیم خود می‌باشند. نکته قابل ذکر آن است که تصمیم‌گیری می ­تواند به مثابه مغز و سلسله اعصاب سازمان در نظر گرفته شود و تحت شرایطی می ­تواند موجب رشد و موفقیت سازمان گردد. در عین حال بر عکس تحت شرایط دیگری می‌تواند باعث شکست آن گردد. به علاوه تصمیمات در سطوح مختلف سازمان به شکل­های گوناگون گرفته می­ شود. برخی تصمیمات راهبردی است که ضرورت دارد تا در اسرع وقت به سرعت پیرامون آن ها اخذ تصمیم شود. برخی دیگر بسیار کوچک و ناچیزند و بیشتر در ارتباط با فعالیت­های روزانه کاری می­باشند. برخی نیز ممکن است پس از ماه‌ها جمع ­آوری اطلاعات و بررسی آن­ها، و یا در زمان کم و بدون بررسی اتخاذ شود، از این رو، تصمیمات بر حسب میزان اهمیتی که دارند متفاوتند (دفت، ۲۰۰۱).

عوامل مؤثر فردی در تصمیم‏ گیری

کمدال و مونتگومری (۱۹۹۷)، ضمن مطالعه ای، ‌به این نتیجه رسیدند که در فرایند تصمیم‏ گیری فردی، هم جنبه‏ های درونی و هم جنبه‏ های بیرونی اهمیت پیدا می‏ کنند.

الف) اثر عوامل درونی در تصمیم‏ گیری

۱ – مخاطره جویی در تصمیم‏ گیری:

الف: ادارک مخاطره جویی: ترس شدید از آینده، فقدان آشنایی و فقدان کنترل پذیری، ریسک پذیری را کم می ‏کند. ادارک ریسک در فرهنگ های مختلف نیز متفاوت است. اشخاص در حالت های برانگیخته، تمایل به ریسک کردن بیشتری دارند. آن ها از استراتژی های تصمیم‏ گیری ساده تری استفاده می‏ کنند و قضاوت های قطبی بیشتری را شکل می‌دهند.

ب) نگرش مخاطره جویی: در تئوری های اقتصادی، نگرش مخاطره جویی به وسیله رجحان های آشکار اندازه گیری می شود. اگرچه ترجیحات نوعاً در حوزه برد یا سود، ضد ریسک هستند. اما افراد در حوزه باخت یا ضرر به طور پیوسته مخاطره جو هستند. اما زمانی که ترجیح خطر توسط تصمیم گیرنده تعریف می شود، علی رغم تئوری های اقتصادی، نگرش های ریسکی (امیال مخاطره جویی) ثبات بیشتری را در حوزه های سود و ضرر نشان می‌دهند. به طور کلی ادارک ریسک در محدوده برد و باخت تغییر می ‏کند. اما نگرش ریسک پایدارتر و سازگارتر از آن چیزی است که توسط تئوری های اقتصادی توصیف می شود.

۲ – هیجان^[۶۸]: هیجانات، اثر نیرومندی بر روی تصمیم‏ گیری دارند و همچنین تصمیمات اخذ شده نیز تأثیرات متقابلی را بر روی هیجانات می‌گذارند.

اثر هیجانات قبل و بعد از فرایند تصمیم‏ گیری

هیجانات، اثر قدرتمندی در تصمیم‏ گیری دارند و پیامد حاصله از تصمیمات نیز، اثر نیرومندی در ایجاد هیجانات دارند. مورد اول، «اثر هیجان پیش از تصمیم‏ گیری» و مورد دوم، «اثر هیجان پس از تصمیم‏ گیری» را بیان می ‏کند.

الف) اثرات قبل از تصمیم‏ گیری^[۶۹]: آیزن^[۷۰] (۱۹۹۳)، معتقد بود که هیجانات مثبت، حل مسئله خلاق را افزایش می‌دهند و ارغام اطلاعات را در هم، تسهیل می‏ کنند. استرادا^[۷۱] و همکاران (۱۹۹۴)، متوجه شدند پزشکانی که خلق مثبتی داشتند، نسبت به گرده کنترل، در تشخیص اولیه خود، اطلاعات بیشتری را با هم تلفیق کردند، همچنین در تفکراتشان، خلاقانه تر عمل نمودند. (میلرز^[۷۲]، شواتز^[۷۳] و کوکی^[۷۴]، ۱۹۹۸)